سبک‌شناسی خطاب در آیات مکی قرآن کریم

سبک‌شناسی خطاب در آیات مکی قرآن کریم
پدیدآوران	کاظمی‌تبار، محمدعلی (نویسنده) کرمی، میثم (نویسنده)
ناشر	نگاه معاصر
مکان نشر	تهران
سال نشر	۱۴۰۲
شابک	‎0ـ252ـ290ـ622ـ978
کد کنگره	‏

سبک‌شناسی خطاب در آیات مکی قرآن کریم تألیف محمدعلی کاظمی‌تبار، میثم کرمی، با توجه به حجم گستردۀ آیات قرآن و تفاوتی که از جهات مختلف میان آیات مکی و مدنی وجود دارد، در این کتاب به خطاب‌های موجود در آیات مکی از جهات گوناگون پرداخته شده است؛ به این معنا که مخاطب آن شناسایی شده، اغراض و انواع خطاب مشخص گردیده، نکات بلاغی و معانی مجازی آنها بیان شده و تفاوت‌ها در قالب جدول و نمودار ارائه شده است.

ساختار

کتاب در هشت فصل به نگارش درآمده است.

گزارش محتوا

مهم‌ترین ویژگی ساختار قرآن که پیشینیان نیز به آن توجه داشته‌اند، اسلوب چندوجهی و بلاتشبیه «گسسته‌نما»ی آن است؛ یعنی شاخه به شاخه‌شدن معانی و مضامین و قطع پیاپی توالی یک مضمون و از معنایی به معنای دیگر پرداختن. این ساختار ویژه در دو شاهکار جاویدان زبان فارسی، یعنی مثنوی مولوی و غزل‌های حافظ نیز به چشم می‌خورد.

یکی از شیوه‌های قرآن در بیان مطالب خود این است که پیش از بیان مطلب، مخاطب خود را ندا می‌دهد و از او نام می‌برد. معلوم است که این روش از نظر روانی تأثیر زیادی در مخاطب دارد و او را به اندیشیدن و تفکر در محتوای خطاب و مطالب ارائه‌شده وامی‌دارد. گرچه بسیاری از مفاهیم، احکام و داستان‌ها در قرآن کریم به طور قضیه و خبر بیان می‌شود، روح آن انشاء و خطاب است و نه گزارش. بی‌شک بهره‌گیری از شیوۀ خطاب و ندا ثمره‌هایی را به دنبال دارد؛ از جمله اینکه خداوند مردم را متوجه کلام وحی می‌نماید، به آنان شخصیت می‌دهد و از آنها انسان‌هایی متعهد و مسئول می‌سازد.

سبک‌ خطاب‌های موجود در قرآن کریم در آیات مکی و مدنی از جهات گوناگون از قبیل نوع، لحن، تعداد و ... متفاوت است؛ از این‌رو با توجه به حجم گستردۀ آیات قرآن و تفاوتی که از جهات مختلف میان آیات مکی و مدنی وجود دارد، در این کتاب به خطاب‌های موجود در آیات مکی از جهات گوناگون پرداخته شده است؛ به این معنا که مخاطب آن شناسایی شده، اغراض و انواع خطاب مشخص گردیده، نکات بلاغی و معانی مجازی آنها بیان شده و تفاوت‌ها در قالب جدول و نمودار ارائه شده است.

فصل نخست کتاب ویژۀ مفاهیم نظری و تعاریف است. در این فصل ابتدا واژۀ سبک از نظر لغوی و اصطلاحی بررسی شده است و سپس به تبیین سبک‌شناسی و جایگاه آن پرداخته می‌شود. افزون بر این، دیدگاه گذشتگان دربارۀ سبک، انواع سبک و رابطۀ سبک‌شناسی و بلاغت نیز مورد بحث قرار می‌گیرد و پس از ویژگی‌های سبک منحصربه‌فرد قرآن بیان شده است. در ادامه واژۀ خطاب، از نظر لغوی و اصطلاحی تعریف شده و انواع خطاب، موضوع تعیین مخاطب و اهمیت آن، رابطۀ خطاب و بلاغت و وجوه گوناگون خطاب مورد بررسی قرار می‌گیرد، سپس به تعریف واژۀ نص یا «متن»، ویژگی‌های متن قرآن و روش تحلیل متن پرداخته شده است. بخش بعدی این فصل به بررسی واژه‌های مکی و مدنی، تفاوت‌ها و ویژگی‌های آیات مکی و مدنی با یکدیگر و مبانی این تقسیم‌بندی اختصاص دارد و در پایان فصل، سوره‌ها و آیات مکی مشخص شده است.

فصل دوم به اولین نوع خطاب یعنی ندا اختصاص دارد. در این فصل واژۀ ندا از نظر لغوی و اصطلاحی تعریف شده است، سپس معانی مجازی ندا بررسی شده و در ادامه کیفیت نداهای الهی و وسعت آن و نیز مراتب ندا در قرآن کریم ذکر و نداهای الهی بر حسب مخاطب دسته‌بندی شده، هر دسته جداگانه مورد بحث قرار گرفته است و نمونه‌های آن از آیات مکی ذکر شده است.

فصل سوم ویژۀ خطاب‌های امری است؛ از این‌رو ابتدا تعریف امر ارائه شده و معانی اصلی و مجازی آن بیان شده است، سپس آیات مکی که با فعل امر آغاز شده‌اند و موارد مشابه آن تک‌تک بررسی شده و نتایج آن بیان می‌شود. فصل چهارم به نوع دیگری از خطاب یعنی نهی اختصاص دارد؛ از این‌رو ابتدا واژۀ نهی و معانی آن بررسی شده و در ادامه آیات مکی دربردارندۀ این خطاب‌ها، جداگانه بررسی و نتایج حاصل از آن بیان شده است.

فصل پنجم ویژۀ خطاب‌های پرسشی یا استفهامی است؛ بنابراین ابتدا استفهام و معانی بلاغی آن معرفی شده و سپس آیات دارای این نوع خطاب بررسی شده‌اند. فصل ششم اختصاص به بررسی جمله‌های خبری دارد. در فصل هفتم خطاب‌های شرطی بررسی شده‌اند و فصل پایانی کتاب اختصاص به جمع‌بندی و نتیجۀ مطالب دارد.

منابع مقاله

کتابخانه تخصصی ادبیات