سبک‌شناسی خطاب در آیات مکی قرآن کریم
| سبک‌شناسی خطاب در آیات مکی قرآن کریم | |
|---|---|
 | |
| پدیدآوران | کاظمی‌تبار، محمدعلی (نویسنده) کرمی، میثم (نویسنده) |
| ناشر | نگاه معاصر |
| مکان نشر | تهران |
| سال نشر | ۱۴۰۲ |
| شابک | 0ـ252ـ290ـ622ـ978 |
| کد کنگره | |
سبک‌شناسی خطاب در آیات مکی قرآن کریم تألیف محمدعلی کاظمی‌تبار، میثم کرمی، با توجه به حجم گستردۀ آیات قرآن و تفاوتی که از جهات مختلف میان آیات مکی و مدنی وجود دارد، در این کتاب به خطاب‌های موجود در آیات مکی از جهات گوناگون پرداخته شده است؛ به این معنا که مخاطب آن شناسایی شده، اغراض و انواع خطاب مشخص گردیده، نکات بلاغی و معانی مجازی آنها بیان شده و تفاوت‌ها در قالب جدول و نمودار ارائه شده است.
ساختار
کتاب در هشت فصل به نگارش درآمده است.
گزارش محتوا
مهم‌ترین ویژگی ساختار قرآن که پیشینیان نیز به آن توجه داشته‌اند، اسلوب چندوجهی و بلاتشبیه «گسسته‌نما»ی آن است؛ یعنی شاخه به شاخه‌شدن معانی و مضامین و قطع پیاپی توالی یک مضمون و از معنایی به معنای دیگر پرداختن. این ساختار ویژه در دو شاهکار جاویدان زبان فارسی، یعنی مثنوی مولوی و غزل‌های حافظ نیز به چشم می‌خورد.
یکی از شیوه‌های قرآن در بیان مطالب خود این است که پیش از بیان مطلب، مخاطب خود را ندا می‌دهد و از او نام می‌برد. معلوم است که این روش از نظر روانی تأثیر زیادی در مخاطب دارد و او را به اندیشیدن و تفکر در محتوای خطاب و مطالب ارائه‌شده وامی‌دارد. گرچه بسیاری از مفاهیم، احکام و داستان‌ها در قرآن کریم به طور قضیه و خبر بیان می‌شود، روح آن انشاء و خطاب است و نه گزارش. بی‌شک بهره‌گیری از شیوۀ خطاب و ندا ثمره‌هایی را به دنبال دارد؛ از جمله اینکه خداوند مردم را متوجه کلام وحی می‌نماید، به آنان شخصیت می‌دهد و از آنها انسان‌هایی متعهد و مسئول می‌سازد.
سبک خطاب‌های موجود در قرآن کریم در آیات مکی و مدنی از جهات گوناگون از قبیل نوع، لحن، تعداد و... متفاوت است؛ از این‌رو با توجه به حجم گستردۀ آیات قرآن و تفاوتی که از جهات مختلف میان آیات مکی و مدنی وجود دارد، در این کتاب به خطاب‌های موجود در آیات مکی از جهات گوناگون پرداخته شده است؛ به این معنا که مخاطب آن شناسایی شده، اغراض و انواع خطاب مشخص گردیده، نکات بلاغی و معانی مجازی آنها بیان شده و تفاوت‌ها در قالب جدول و نمودار ارائه شده است.
فصل نخست کتاب ویژۀ مفاهیم نظری و تعاریف است. در این فصل ابتدا واژۀ سبک از نظر لغوی و اصطلاحی بررسی شده است و سپس به تبیین سبک‌شناسی و جایگاه آن پرداخته می‌شود. افزون بر این، دیدگاه گذشتگان دربارۀ سبک، انواع سبک و رابطۀ سبک‌شناسی و بلاغت نیز مورد بحث قرار می‌گیرد و پس از ویژگی‌های سبک منحصربه‌فرد قرآن بیان شده است. در ادامه واژۀ خطاب، از نظر لغوی و اصطلاحی تعریف شده و انواع خطاب، موضوع تعیین مخاطب و اهمیت آن، رابطۀ خطاب و بلاغت و وجوه گوناگون خطاب مورد بررسی قرار می‌گیرد، سپس به تعریف واژۀ نص یا «متن»، ویژگی‌های متن قرآن و روش تحلیل متن پرداخته شده است. بخش بعدی این فصل به بررسی واژه‌های مکی و مدنی، تفاوت‌ها و ویژگی‌های آیات مکی و مدنی با یکدیگر و مبانی این تقسیم‌بندی اختصاص دارد و در پایان فصل، سوره‌ها و آیات مکی مشخص شده است.
فصل دوم به اولین نوع خطاب یعنی ندا اختصاص دارد. در این فصل واژۀ ندا از نظر لغوی و اصطلاحی تعریف شده است، سپس معانی مجازی ندا بررسی شده و در ادامه کیفیت نداهای الهی و وسعت آن و نیز مراتب ندا در قرآن کریم ذکر و نداهای الهی بر حسب مخاطب دسته‌بندی شده، هر دسته جداگانه مورد بحث قرار گرفته است و نمونه‌های آن از آیات مکی ذکر شده است.
فصل سوم ویژۀ خطاب‌های امری است؛ از این‌رو ابتدا تعریف امر ارائه شده و معانی اصلی و مجازی آن بیان شده است، سپس آیات مکی که با فعل امر آغاز شده‌اند و موارد مشابه آن تک‌تک بررسی شده و نتایج آن بیان می‌شود. فصل چهارم به نوع دیگری از خطاب یعنی نهی اختصاص دارد؛ از این‌رو ابتدا واژۀ نهی و معانی آن بررسی شده و در ادامه آیات مکی دربردارندۀ این خطاب‌ها، جداگانه بررسی و نتایج حاصل از آن بیان شده است.
فصل پنجم ویژۀ خطاب‌های پرسشی یا استفهامی است؛ بنابراین ابتدا استفهام و معانی بلاغی آن معرفی شده و سپس آیات دارای این نوع خطاب بررسی شده‌اند. فصل ششم اختصاص به بررسی جمله‌های خبری دارد. در فصل هفتم خطاب‌های شرطی بررسی شده‌اند و فصل پایانی کتاب اختصاص به جمع‌بندی و نتیجۀ مطالب دارد.[۱]
پانويس