شیعیان متقدم: جستارهایی در تبار اجتماعی شیعه تا پایان قرن چهام هجری

شیعیان متقدم: جستارهایی در تبار اجتماعی شیعه تا پایان قرن چهام هجری
پدیدآوران	افراخته، محمد حسين (نویسنده)
ناشر	نگاه معاصر
مکان نشر	ايران، تهران
سال نشر	1398ش
چاپ	دوم
شابک	‎978-622-6189-04-0
موضوع	تا‌ریخ‌ شیعیا‌ن‌,شیعه‌ شنا‌سی‌,عقا‌ید شیعه‌
کد کنگره	‏BP ۲۳۹/الف۷ش۹

شیعیان متقدم: جستارهایی در تبار اجتماعی شیعه تا پایان قرن چهام هجری تألیف محمدحسین افراخته، تاریخ تشیع در پنج قرن اول را می‌توان مهم ترین دوران شیعه قلمداد نمود. تشیع در این دوران به عنوان یک نظام فکری منسجم شکل گرفت و آنچه که امروزه در میان شیعیان، از آموزه های حدیثی، فقهی، کلامی وجود دارد، ثمره ی تلاش های امامان شیعه، اصحاب ایشان و دانشمندان و محدثان این دوره است. علاوه بر این، بسیاری از آیین‌ها و رویه های اجتماعی شیعی نیز در همین دوران شکل گرفته اند که پیوندی تنگاتنگ با اعتقادات اساسی مذهب تشیع، به ویژه موضوع امامت، دارند. در این نوشتار تلاش بر این است که با الهام از اصل نظریه ی سرمایه، تنها چهار سرمایه ی فرهنگی، اقتصادی، اجتماعی و نمادی به عنوان مطالعه موردی برگزیده شوند. از هر کدام از این چهار نوع نیز، تنها یک مصداق در جامعه شیعه انتخاب شده و مورد مطالعه قرار گیرند. در این مقالات تلاش شده تا دورنمایی از وضعیت اجتماعی شیعه به محضر خوانندگان ارائه شود.

ساختار و گزارش محتوا

تاریخ تشیع در پنج قرن اول را می‌توان مهم ترین دوران شیعه قلمداد نمود. تشیع در این دوران به عنوان یک نظام فکری منسجم شکل گرفت و آنچه که امروزه در میان شیعیان، از آموزه های حدیثی، فقهی، کلامی وجود دارد، ثمره ی تلاش های امامان شیعه، اصحاب ایشان و دانشمندان و محدثان این دوره است. علاوه بر این، بسیاری از آیین‌ها و رویه های اجتماعی شیعی نیز در همین دوران شکل گرفته اند که پیوندی تنگاتنگ با اعتقادات اساسی مذهب تشیع، به ویژه موضوع امامت، دارند. بحث از تاریخ اجتماعی تشیع می تواند در کنار مباحث تاریخ فکر شیعه سودمند باشد. تاریخ اجتماعی شیعه و تاریخ فکری تشیع از یکدیگر تفکیک پذیر نبوده و این دو را باید به همراه یکدیگر در تحلیل تاریخ تشیع در نظر گرفت. تاریخ اجتماعی شیعه نقش به سزایی در شناخت فضای حاکم بر جامعه شیعه در سه قرن اول دارد و می تواند به نوعی پیش نیاز مطالعات تاریخ فکر تلقی شود. در این مقالات تلاش شده است نگاهی کوتاه و اجمالی به وضعیت اجتماعی شیعه در پنچ قرن اول افکنده شود. در این نوشتار تلاش بر این است که با الهام از اصل نظریه ی سرمایه، تنها چهار سرمایه ی فرهنگی، اقتصادی، اجتماعی و نمادی به عنوان مطالعه موردی برگزیده شوند. از هر کدام از این چهار نوع نیز، تنها یک مصداق در جامعه شیعه انتخاب شده و مورد مطالعه قرار گیرند. در این مقالات تلاش شده تا دورنمایی از وضعیت اجتماعی شیعه به محضر خوانندگان ارائه شود. در واقع این کتاب مقدمه‌ای می تواند باشد تا تاریخ اجتماعی شیعه بر اساس روش های نوین مطالعاتی و تطبیق تئوری‌های مختلف جامعه شناسی، از جمله نظریه ی «سرمایه»، و با مطالعه ی کامل و بنیادین مورد بررسی قرار بگیرد.

در این کتاب در مجموع پنج مقاله گنجانده شده است. گزارش اجمالی از این مقالات به شرح ذیل است:

مقاله ی اول در مورد کتاب عبیدالله بن علی حلبی است. با مطالعه ی تاریخ حدیث شیعه، این امر قابل مشاهده است که اصحاب امامان (علیهم السلام) احادیثی را که از ایشان می شنیدند، در قالب یک کتاب تدوین می‌کردند. این نگاشته ها مهم ترین سرمایه های حدیثی شیعه بودند و منبع اصلی محدثان بعدی شیعه در تدوین مجامع حدیثی خود بودند. در این مقاله کتاب حلبی به عنوان نمونه‌ای موردی برای بررسی انتخاب شده است.

مقاله ی دوم تحلیلی تاریخی بر قصیده ابن منیر طرابلسی است. وی به دلیل روابط خوبی که با یکی از شرفای ساکن بغداد داشت، هدیه‌ای را به توسط یکی از غلامان مورد علاقه خود برای او ارسال نمود. شریف به گمان اینکه غلام نیز جزء هدایا بوده، او را نزد خود نگاه داشت. ابن منیر شعری برای سید سرود و در آن از او درخواست نمود تا غلام مورد علاقه‌ای را بازفرستد. سید نیز پس از رسیدن قصیده با ارسال هدیه و یک شعر، غلام را به سوی طرابلس رهسپار نمود. ابن منیر در سروده ی خود بسیاری از اعتقادات و همچنین تقابل‌های موجود میان شیعه و اهل سنت در جامعه آن روز را به تصویر کشیده است. گستره ی موضوعات مطرح شده در این شعر که باورهای اعتقادی، تضادهای آیینی و مسائل عملی (اصطلاحا فقهی) را در بر می گیرد، نشان دهنده بخشی از تضادهای موجود در آن دوران است. در این مقاله تلاش بر این بود تا با بررسی ابیات این شعر، ابتدا خاستگاه اعتقادات و آیین‌های شیعی در روایات رسیده از اهل بیت علیهم السلام نشان داده شده و در ادامه گزارش های تاریخی اعتقادات و آیین هایی که ابن منیر در شعر خود به آن‌ها اشاره نمود، بیان شوند.

مقاله سوم بررسی گستره ی جغرافیایی شیعه بر اساس گزارش های بیان حی علی خیر العمل در اذان است. شیعیان، بدون استثنا، معتقد به وجوب ادای فراز مذکور در اذان بوده و اهل سنت آن را حرام و یا مکروه می دانند. به همین دلیل این فراز نماد تشیع بوده و بیان آن نشانه‌ای از تشیع ساکنان یک منطقه به شمار می‌رود. از سوی دیگر، به دلیل خصوصیت ویژه اذان که باید با صدای بلند گفته شود، گفتن حی علی خیر العمل در اذان نیازمند قدرت اجتماعی و یا سیاسی است. بنابراین با بررسی گزارش های موجود در منابع تاریخی که بیان حی علی خیر العمل در اذان را گزارش کرده‌اند، می‌توان گستره جغرافیایی قدرت سیاسی و یا اجتماعی شیعه را به دست آورد. در این مقاله نشان داده شده است از شرقی ترین نقطه جهان اسلام تا غربی ترین نقطه جهان اسلام، شیعیان در اذان خود فراز مورد بحث را تکرار می‌کردند.

مقاله ی چهارم به بررسی تأثیر اجتماعی حرم های ساخته شده بر قبر امیر المؤمنین علیه السلام در قرن چهارم پرداخته است. در اوایل این قرن ابوالهیجاء عبدالله بن حمدانی بنایی بر قبر امیرالمومنین ساخت. پس از وی، این کار توسط عضدالدوله دیلمی در نیمه های قرن چهارم ادامه یافت و بارگاهی بسیار مجلل بر قبر بنا نهاده شد. علاوه بر بنای ساخته شده، عضدالدوله اقدامات عمرانی دیگری نیز، از جمله حفر قنات و ساخت بازار و خانه در اطراف حرم انجام داد. این اقدامات باعث جلب توجه شیعیان به شهر نجف و سکونت آن‌ها در اطراف حرم گردید، به طوری که در مدتی کوتاه نجف به یک شهر تبدیل شد. افراد زیادی در آنجا ساکن شدند، پس از سی سال از ساخت بارگاه برای شهر نجف دیوار ساخته شد، زیارت حرم های اهل بیت علیهم السلام به صورت علنی و دسته جمعی انجام گرفت، هدایا برای حرم ارسال گردید، بزرگان در حرم امیرالمومنین علیه السلام دفن شدند و سازمانی برای اداره حرم ایجاد گردید. این نوشتار تمامی این تاثیرات اجتماعی را بررسی نموده است.

مقاله ی پنجم به موضوع رابطه میان گسترش تشیع در منطقه فارس از طریق تجارت اختصاص دارد. تجارت شیعیان با فارس در دوران امام صادق علیه السلام آغاز شد. افراد زیادی که با فارس روابط تجاری داشتند، از جمله تاجران پارچه سابری، در این منطقه حضور یافتند. پس از شروع تجارت، افزایش جمعیت شیعه در این منطقه قابل مشاهده است. در اصحاب امامان بعدی شیعه راویان اهالی فارس دیده می شود که دلیل بر این است این افراد حداقل یک حدیث مستقیم از امام نقل کرده‌اند. در اواخر قرن سوم محدثان و مولفان شیعه در فارس وجود داشته اند که اسامی تالیفات آن‌ها در کتاب های فهرستی شیعه موجود است. به علاوه، در اوایل قرن چهارم، برخی از دانشمندان شیعه به شیراز، به عنوان مرکز فارس مهاجرت کرده و به فعالیت علمی مشغول شدند. بزرگی و شهرت این محدثان به حدی بود که برخی از محدثان بزرگ شیعه، شیراز را به عنوان مقصد علم آموزی خود انتخاب کردند. در اواخر قرن چهارم نیز رساله هایی توسط شیخ صدوق و شیخ مفید در پاسخ اهالی فارس نوشته شد که نشان از وجود روابط علمی میان علمای شیعه با اهالی فارس داد.

منابع مقاله

کتابخانه تخصصی تاریخ اسلام و ایران