شیعیان متقدم: جستارهایی در تبار اجتماعی شیعه تا پایان قرن چهام هجری
| شیعیان متقدم: جستارهایی در تبار اجتماعی شیعه تا پایان قرن چهام هجری | |
|---|---|
 | |
| پدیدآوران | افراخته، محمد حسين (نویسنده) |
| ناشر | نگاه معاصر |
| مکان نشر | ايران، تهران |
| سال نشر | 1398ش |
| چاپ | دوم |
| شابک | 978-622-6189-04-0 |
| موضوع | تاریخ شیعیان,شیعه شنا‌سی,عقا‌ید شیعه |
| کد کنگره | BP ۲۳۹/الف۷ش۹ |
شیعیان متقدم: جستارهایی در تبار اجتماعی شیعه تا پایان قرن چهام هجری تألیف محمدحسین افراخته، تاریخ تشیع در پنج قرن اول را می‌توان مهم‌ترین دوران شیعه قلمداد نمود. تشیع در این دوران به عنوان یک نظام فکری منسجم شکل گرفت و آنچه که امروزه در میان شیعیان، از آموزه‌های حدیثی، فقهی، کلامی وجود دارد، ثمره‌ی تلاش‌های امامان شیعه، اصحاب ایشان و دانشمندان و محدثان این دوره است. علاوه بر این، بسیاری از آیین‌ها و رویه‌های اجتماعی شیعی نیز در همین دوران شکل گرفته‌اند که پیوندی تنگاتنگ با اعتقادات اساسی مذهب تشیع، به ویژه موضوع امامت، دارند. در این نوشتار تلاش بر این است که با الهام از اصل نظریه‌ی سرمایه، تنها چهار سرمایه‌ی فرهنگی، اقتصادی، اجتماعی و نمادی به عنوان مطالعه موردی برگزیده شوند. از هر کدام از این چهار نوع نیز، تنها یک مصداق در جامعه شیعه انتخاب شده و مورد مطالعه قرار گیرند. در این مقالات تلاش شده تا دورنمایی از وضعیت اجتماعی شیعه به محضر خوانندگان ارائه شود.
ساختار و گزارش محتوا
تاریخ تشیع در پنج قرن اول را می‌توان مهم‌ترین دوران شیعه قلمداد نمود. تشیع در این دوران به عنوان یک نظام فکری منسجم شکل گرفت و آنچه که امروزه در میان شیعیان، از آموزه‌های حدیثی، فقهی، کلامی وجود دارد، ثمره‌ی تلاش‌های امامان شیعه، اصحاب ایشان و دانشمندان و محدثان این دوره است. علاوه بر این، بسیاری از آیین‌ها و رویه‌های اجتماعی شیعی نیز در همین دوران شکل گرفته‌اند که پیوندی تنگاتنگ با اعتقادات اساسی مذهب تشیع، به ویژه موضوع امامت، دارند. بحث از تاریخ اجتماعی تشیع می‌تواند در کنار مباحث تاریخ فکر شیعه سودمند باشد. تاریخ اجتماعی شیعه و تاریخ فکری تشیع از یکدیگر تفکیک پذیر نبوده و این دو را باید به همراه یکدیگر در تحلیل تاریخ تشیع در نظر گرفت. تاریخ اجتماعی شیعه نقش به سزایی در شناخت فضای حاکم بر جامعه شیعه در سه قرن اول دارد و می‌تواند به نوعی پیش نیاز مطالعات تاریخ فکر تلقی شود. در این مقالات تلاش شده است نگاهی کوتاه و اجمالی به وضعیت اجتماعی شیعه در پنچ قرن اول افکنده شود. در این نوشتار تلاش بر این است که با الهام از اصل نظریه‌ی سرمایه، تنها چهار سرمایه‌ی فرهنگی، اقتصادی، اجتماعی و نمادی به عنوان مطالعه موردی برگزیده شوند. از هر کدام از این چهار نوع نیز، تنها یک مصداق در جامعه شیعه انتخاب شده و مورد مطالعه قرار گیرند. در این مقالات تلاش شده تا دورنمایی از وضعیت اجتماعی شیعه به محضر خوانندگان ارائه شود. در واقع این کتاب مقدمه‌ای می‌تواند باشد تا تاریخ اجتماعی شیعه بر اساس روش‌های نوین مطالعاتی و تطبیق تئوری‌های مختلف جامعه‌شناسی، از جمله نظریه‌ی «سرمایه»، و با مطالعه‌ی کامل و بنیادین مورد بررسی قرار بگیرد.
در این کتاب در مجموع پنج مقاله گنجانده شده است. گزارش اجمالی از این مقالات به شرح ذیل است:
مقاله‌ی اول در مورد کتاب عبیدالله بن علی حلبی است. با مطالعه‌ی تاریخ حدیث شیعه، این امر قابل مشاهده است که اصحاب امامان (علیهم‌السلام) احادیثی را که از ایشان می‌شنیدند، در قالب یک کتاب تدوین می‌کردند. این نگاشته‌ها مهم‌ترین سرمایه‌های حدیثی شیعه بودند و منبع اصلی محدثان بعدی شیعه در تدوین مجامع حدیثی خود بودند. در این مقاله کتاب حلبی به عنوان نمونه‌ای موردی برای بررسی انتخاب شده است.
مقاله‌ی دوم تحلیلی تاریخی بر قصیده ابن منیر طرابلسی است. وی به دلیل روابط خوبی که با یکی از شرفای ساکن بغداد داشت، هدیه‌ای را به توسط یکی از غلامان مورد علاقه خود برای او ارسال نمود. شریف به گمان اینکه غلام نیز جزء هدایا بوده، او را نزد خود نگاه داشت. ابن منیر شعری برای سید سرود و در آن از او درخواست نمود تا غلام مورد علاقه‌ای را بازفرستد. سید نیز پس از رسیدن قصیده با ارسال هدیه و یک شعر، غلام را به سوی طرابلس رهسپار نمود. ابن منیر در سروده‌ی خود بسیاری از اعتقادات و همچنین تقابل‌های موجود میان شیعه و اهل سنت در جامعه آن روز را به تصویر کشیده است. گستره‌ی موضوعات مطرح شده در این شعر که باورهای اعتقادی، تضادهای آیینی و مسائل عملی (اصطلاحا فقهی) را در بر می‌گیرد، نشان دهنده بخشی از تضادهای موجود در آن دوران است. در این مقاله تلاش بر این بود تا با بررسی ابیات این شعر، ابتدا خاستگاه اعتقادات و آیین‌های شیعی در روایات رسیده از اهل‌بیت علیهم‌السلام نشان داده شده و در ادامه گزارش‌های تاریخی اعتقادات و آیین هایی که ابن منیر در شعر خود به آن‌ها اشاره نمود، بیان شوند.
مقاله سوم بررسی گستره‌ی جغرافیایی شیعه بر اساس گزارش‌های بیان حی علی خیر العمل در اذان است. شیعیان، بدون استثنا، معتقد به وجوب ادای فراز مذکور در اذان بوده و اهل سنت آن را حرام و یا مکروه می‌دانند. به همین دلیل این فراز نماد تشیع بوده و بیان آن نشانه‌ای از تشیع ساکنان یک منطقه به شمار می‌رود. از سوی دیگر، به دلیل خصوصیت ویژه اذان که باید با صدای بلند گفته شود، گفتن حی علی خیر العمل در اذان نیازمند قدرت اجتماعی و یا سیاسی است. بنابراین با بررسی گزارش‌های موجود در منابع تاریخی که بیان حی علی خیر العمل در اذان را گزارش کرده‌اند، می‌توان گستره جغرافیایی قدرت سیاسی و یا اجتماعی شیعه را به دست آورد. در این مقاله نشان داده شده است از شرقی‌ترین نقطه جهان اسلام تا غربی‌ترین نقطه جهان اسلام، شیعیان در اذان خود فراز مورد بحث را تکرار می‌کردند.
مقاله‌ی چهارم به بررسی تأثیر اجتماعی حرم های ساخته شده بر قبر امیر المؤمنین علیه‌السلام در قرن چهارم پرداخته است. در اوایل این قرن ابوالهیجاء عبدالله بن حمدانی بنایی بر قبر امیرالمؤمنین ساخت. پس از وی، این کار توسط عضدالدوله دیلمی در نیمه‌های قرن چهارم ادامه یافت و بارگاهی بسیار مجلل بر قبر بنا نهاده شد. علاوه بر بنای ساخته شده، عضدالدوله اقدامات عمرانی دیگری نیز، از جمله حفر قنات و ساخت بازار و خانه در اطراف حرم انجام داد. این اقدامات باعث جلب توجه شیعیان به شهر نجف و سکونت آن‌ها در اطراف حرم گردید، به طوری که در مدتی کوتاه نجف به یک شهر تبدیل شد. افراد زیادی در آنجا ساکن شدند، پس از سی سال از ساخت بارگاه برای شهر نجف دیوار ساخته شد، زیارت حرم های اهل‌بیت علیهم‌السلام به صورت علنی و دسته جمعی انجام گرفت، هدایا برای حرم ارسال گردید، بزرگان در حرم امیرالمؤمنین علیه‌السلام دفن شدند و سازمانی برای اداره حرم ایجاد گردید. این نوشتار تمامی این تأثیرات اجتماعی را بررسی نموده است.
مقاله‌ی پنجم به موضوع رابطه میان گسترش تشیع در منطقه فارس از طریق تجارت اختصاص دارد. تجارت شیعیان با فارس در دوران امام صادق علیه‌السلام آغاز شد. افراد زیادی که با فارس روابط تجاری داشتند، از جمله تاجران پارچه سابری، در این منطقه حضور یافتند. پس از شروع تجارت، افزایش جمعیت شیعه در این منطقه قابل مشاهده است. در اصحاب امامان بعدی شیعه راویان اهالی فارس دیده می‌شود که دلیل بر این است این افراد حداقل یک حدیث مستقیم از امام نقل کرده‌اند. در اواخر قرن سوم محدثان و مؤلفان شیعه در فارس وجود داشته‌اند که اسامی تالیفات آن‌ها در کتاب‌های فهرستی شیعه موجود است. به علاوه، در اوایل قرن چهارم، برخی از دانشمندان شیعه به شیراز، به عنوان مرکز فارس مهاجرت کرده و به فعالیت علمی مشغول شدند. بزرگی و شهرت این محدثان به حدی بود که برخی از محدثان بزرگ شیعه، شیراز را به عنوان مقصد علم آموزی خود انتخاب کردند. در اواخر قرن چهارم نیز رساله‌هایی توسط شیخ صدوق و شیخ مفید در پاسخ اهالی فارس نوشته شد که نشان از وجود روابط علمی میان علمای شیعه با اهالی فارس داد.[۱]
پانويس
منابع مقاله
کتابخانه تخصصی تاریخ اسلام و ایران