التعليم فى عهد الرسول صلی‌الله‌علیه‌و‌سلم

التعلیم فى عهد الرسول(ص)
پدیدآوران	حسین جبوری، حسین علی (نویسنده)
ناشر	دارالفارابی للمعارف
مکان نشر	دمشق
سال نشر	1425ق/2004م.
چاپ	اول
موضوع	اسلام‌ و آموزش‌ و پرورش‌
کد کنگره	‏LC۹۰۳/ج۲ت۷

التعليم فى عهد الرسول صلی‌الله‌علیه‌و‌سلم ، تألیف حسین علی حسین جبوری؛ در این کتاب که عنوانش اعم از محتواى آن است تلاش شده است گونه‌هایى از سیره آموزشى رسول خدا(ص) مورد بررسى قرار گیرد. نگارنده علت تألیف این اثر را گریزناپذیرى بهره‌گیرى از روش‌هاى اعمال‌شده در عصر و سیره نبوى مى‌داند تا از این رهگذر امت احیا و برپا شود و بار دیگر سرورى و شکوفایى به او بازگردد (ص 17).

کتاب حاضر از مقدمه، پیشگفتار، چهار فصل و خاتمه تشکیل شده است. نگارنده هر فصل را به چند گفتار تقسیم و شرح و بسط گفتارهاى هر فصل را مسبوق به پرداخت مقدمه‌اى دربارۀ آن فصل دانسته است. براى شرح و بسط موضوعات از منابع روایى اهل سنت استفاده شده است. برخى از عنوان‌هاى فرعى کتاب غلطانداز و ناروا به نظر مى‌رسد مانند: ایجاد مدارس در فصل نخست، امتحان در فصل سوم، دانشگاه صفه در فصل چهارم.

در فصل نخست که از ده گفتار تشکیل شده است با برنامه آموزشى پیامبر اکرم(ص) آشنا مى‌شویم. نگارنده بر این باور است که برنامه و طرح آموزشى رسول خدا(ص) فراگیر و نخستین برنامه آموزشى است که بشر به خود دیده است (ص 17). در این فصل براى بازشکافت موضوع از مطالب زیر بحث شده است: آمادگى کلى براى آموزش، تخصص در آموزش، آموزش رایگان، رسیدگى به حال شاگردان، آموزش زنان، آموزش کودکان، گروه‌هاى آموزشى براى اعزام به خارج از عربستان، نامه‌نگارى براى آموزش و دعوت، استفاده آموزشى از دیگر ملت‌ها، ایجاد مدرسه (ساختن مسجد و استفاده آموزشى از مساجد).

فصل دوم دربارۀ وسایل آموزشى در سیره نبوى و شامل پنج گفتار است. وسایلى که رسول خدا(ص) از آن‌ها مستقیم یا غیرمستقیم براى آموزش بهره مى‌گرفته است عبارت‌اند از: گفتار شفاهى، نوشتن، تکرار شنیده‌ها نزد دیگرى، آموزش از راه عمل، استفاده از ابزار توضیحى مانند رسم شکل. حضرت از این ابزار استفاده مى‌کرده مگر نوشتن که آن را به دیگران واگذارده بود.

روش‌هاى آموزشى و شیوه‌هاى ادا و اجرا کردن در فصل سوم بازکاوى شده است. نگارنده این فصل را در سیزده گفتار نگاشته است. در گفتار نخست به فراهم ساختن فضاى آموزشى مناسب و در گفتار دوم به زمینه‌سازى براى القاى مطالب پرداخته شده است. مطالب دیگر این فصل به شرح ذیل است: تکرار سخن، تنظیم صدا متناسب با محیط و مخاطبان، بحث و گفتگوى آموزشى، با مهربانى و خوش‌رویى بیان داشتن درس، درشتى در گفتار و لزوم موردى آن، تنظیم برنامه براى آموزش، رعایت تدریج در آموزش و توجه به تفاوت‌هاى فردى، آموزش از رهگذر پاسخ به پرسش، استفاده از مثال و تمثیل براى آموزش، بهره‌گیرى از داستان براى آموزش، آزمون.

در فصل چهارم و در دو گفتار از نظام آموزشى یاد شده است. در گفتار نخست سخن بر سر مکان‌هاى آموزشى و چگونگى آن‌هاست و در آن از چهار مکان آموزشى یعنى مسجد نبوى، دانشگاه صفه، دیگر مساجد، مکان‌هاى متفرقه یاد شده است. گفتار دوم این فصل به اوقات آموزشى اختصاص یافته و در آن از سه زمان صبحگاهان، پس از نمازهاى پنج‌گانه و اوقات متفرقه سخن رفته است.

گفتنى است در این کتاب گاه مطالب خلط شده است و این شاید از آن‌روست که نگارنده مفاهیم را تعریف نکرده است. مثلاً در فصل دوم، آموزش گفتارى، آموزش از راه نوشتن، آموزش از راه عمل و آموزش با رسم شکل، از ابزارهاى آموزشى دانسته شده است و در فصل سوم از تأمین فضاى آموزشى، مقدمه‌چینى براى القاى درس، تکرار، تنظیم صدا، بحث و گفتگو، مهربانى در تدریس، برنامه درسى، آموزش با تمثیل، آموزش با داستان، آزمون و نظام آموزشى به عنوان روش‌هاى آموزشى و شیوه‌هاى اداى مطلب یاد شده است. روشن است که در مباحث خلط شده است. نیز در فصل یکم از ایجاد مدرسه در عصر نبوى سخن گفته، که خطاست.

نیز در صفحه 83 به جاى الوسائل التوضیحیه، به‌خطا الوسائل التعلیمه و در صفحه 135 به جاى اماکن التعلیم به‌غلط نظام التعلیم آمده است.

• منابع ذیل نیز درخور مطالعه است:

عبدالحمید هاشمى، الرسول العربى المربى (چاپ دوم: ریاض، دارالهدى، 1405 ق/ 1985 م)؛ محمد رأفت سعید، الرسول المعلم و منهجه فى التعلیم (چاپ اول: ریاض، دارالهدى، 1402 ق)؛ یوسف قرضاوى، الرسول والعلم (بیروت، مؤسسه الرساله، 1406 ق/ 1985 م)؛ عبدالقادر احمد عطا، الرسول والشباب (چاپ اول: [بى‌جا]، دارالبیان، 1397 ق)؛ یوسف [مدن]، محمد(ص) راعى الطفوله (بیروت، دارالکتاب اللبنانى، [بى‌تا])؛ محمد سراج، محمد(ص) الاب والمربى (قاهره، دارالاعتصام، [بى‌تا])؛ طلعت محمد عفیفى سالم، مختارات من القصص الصحیحه فى السنه النبویه: دراسه تحلیلیه و تربویه (چاپ اول: قاهره، الزهراء للاعلام التربوى، 1988 م)؛ سلیمان‌بن قاسم عید، المنهاج النبوى فى دعوه الشباب (چاپ اول: ریاض، دارالعاصمه، 1415 ق)؛ احمد رحب اسمر، النبى المربى (چاپ اول: عمان، دارالفرقان، 1422 ق/ 2001 م)؛ حسن على بشارى، استخدام الرسول(ص) الوسائل التعلیمیه (دوحه، وزاره الاوقاف والشؤن الاسلامیه، 1421 ق).

منابع مقاله

رفیعی، بهروز، کتاب‌شناسی تعلیم و تربیت در اسلام، مرکز بین‌المللی ترجمه و نشر المصطفی(ص)، قم، یکم، 1390ش.