عشر رسائل في التفسير و علوم القرآن

عشر رسائل في التفسير و علوم القرآن
پدیدآوران	سیوطی، عبدالرحمن بن ابی‌‌بکر (نويسنده) انیس، عبدالحکیم (محقق) انیس، عبدالحکیم ( مقدمه نويس)
ناشر	دائرة الشوؤن الإسلامیة و العمل الخیری. ادارة البحوث
مکان نشر	امارات - دبی
سال نشر	1431ق - 2010م
چاپ	1
شابک	‎978-9948-499-06-0
زبان	عربی
تعداد جلد	2
نورلایب	مطالعه و دانلود pdf

عشر رسائل في التفسير و علوم القرآن، مجموعه 10 رساله تفسیری و قرآن‌پژوهی از آثار محدّث، ادیب، مورّخ، مفسّر، فقیه و نویسنده فعال شافعی قرن نهم و دهم قمری، جلال‌الدین عبدالرحمن سیوطی (849-911ق) است که از جمله به بیان تفسیر سوره حمد و مقصود از برخی آیات مثل بسمله و معنای «الصلاة الوسطى» (نماز میانه) و نعمت‌های عیان و نهان و مغفرت گناهان گذشته و آینده می‌پردازد.

رياض الطالبين في شرح الاستعاذة و البسملة

سیوطی صیغه برگزیده استعاذه را عبارت از «أعوذ بالله من الشيطان الرجيم» می‌داند و نظر می‌دهد که گفتن استعاذه در هر رکعت نماز، مستحبّ و در رکعت اول، مؤکدتر است و در دیدگاه او، کمترین مقدار از گفتن بسمله، «بسم الله» و بهترینش، «بسم الله الرحمن الرحيم» است.

الأزهار الفائحة في شرح الفاتحة

سیوطی در این اثر به شرح مفردات سوره حمد پرداخته و فوائد مهمی را مطرح کرده و خلاصه‌ای ارزنده از منابعی عالی و ارزشمند را آورده است. نویسنده می‌نویسد: اسامی این سوره، بسیار است، از جمله «مثانی»؛ زیرا دوتایی و تکرارشدنی است؛ یعنی در هر رکعت نماز، قرائت می‌شود و گفته شده که در آیه « وَ لَقَدْ آتَينَاك سَبْعًا مِنَ الْمَثَانِي وَ الْقُرْآنَ الْعَظِيمَ» (حجر: 87)، منظور سوره فاتحه است.

الكلام على أول سورة الفتح

این کتاب، درسی است که سیوطی در سال 867ق، در حضور استادش علم‌الدین بلقینی و گروهی از قاضیان و فاضلان بیان کرده است. نویسنده، اول سوره فتح را از نظر شأن نزول، واژگان، اعراب، معانی و تفسیر بررسی کرده است، ولی موفق به بررسی از نظر تصوف که در نظر داشته، نشده و یا در این رساله نیامده و مطلب، ناقص رها شده است.

ميزان المعدلة في شأن البسملة

عبدالحکیم انیس، گوید: نویسنده، نظرات خاصّ فقهی داشته که در کتابش التحدث بنعمة الله به‌شکل مختصر بازتاب یافته و صورت مشروح آن را همراه با ادله در حواشي الروضة آورده است و یکی از این موارد، نظر او درباره بسمله است و اینکه قرائت آن در نماز، واجب نیست و این قول، مخالف با نظر امام شافعی است.

المعاني الدقيقة في إدراك الحقيقة

عبدالحکیم انیس، گوید: نویسنده، این کتاب را برای این تألیف کرده است که ثابت کند همه معانی معقول در نزد ما، در نزد خدای تعالی به‌صورت جسم و اشخاص ترسیم می‌شود. نویسنده برای اثبات نظر خودش به آیات و روایاتی استناد می‌کند و از جمله آیه «وَ إِنْ مِنْ شَيءٍ إِلَّا يسَبِّحُ بِحَمْدِهِ وَ لَٰكنْ لَا تَفْقَهُونَ تَسْبِيحَهُمْ» (اسراء: 44) و این روایت را به عنوان دلیل و شاهد می‌آورد: ابن مسعود گفته است: ما تسبیح‌گویی غذایی را که در حال خورده شدن بود، می‌شنیدیم.

اليد البسطى في تعيين الصلاة الوسطى

عبدالحکیم انیس، نوشته است: نویسنده درصدد بیان مقصود از «الصلاة الوسطى» در آیه «حَافِظُوا عَلَى الصَّلَوَاتِ وَ الصَّلَاةِ الْوُسْطَىٰ» (بقره: 238) است و این نظر را تقویت می‌کند که منظور، نماز ظهر است. سیوطی برای اثبات نظر خودش به نظر اندیشوران نیز استناد کرده است؛ از جمله اینکه شیخ ولی‌الدین عراقی در شرح سنن ابی‌داوود گفته است: زید بن ثابت استدلال کرده است: «الصلاة الوسطى»، همان ظهر است؛ زیرا پُرمشکل‌ترین نماز در نزد صحابه، ظهر بود که در اوج گرما باید انجام شود و خدای متعال این آیه را نازل کرد تا تشویق شوند و کوتاهی نکنند.

الفوائد البارزة و الكامنة في النعم الظاهرة و الباطنة

سیوطی گوید: گفته شده است که امام نسفی در برخی از کتاب‌های مفصلش در تفسیر آیه «وَ أَسْبَغَ عَلَيكمْ نِعَمَهُ ظَاهِرَةً وَ بَاطِنَةً» (لقمان: 20)، تعداد 300 قول را بیان کرده است و از من پرسیده شد که آیا چیزی در این زمینه می‌دانی؟ و من گفتم: می‌توانم استنباط کنم؛ چون خدا را شکر، ابزار اجتهاد آماده است. نویسنده اقوال فراوانی را مطرح کرده و سرانجام گفته است: از ما 300 قول طلبیدند، ولیکن خدای متعال نزدیک به ده ‌هزار نظر برای ما گشود و این همه، قطره‌ای از دریای نعمت‌های بی‌پایان الهی است.

المحرر في قوله تعالى: «ليغْفِرَ لَك اللَّهُ مَا تَقَدَّمَ مِنْ ذَنْبِك وَ مَا تَأَخَّرَ»

نویسنده در این رساله، به این پرسش پاسخ می‌دهد که معنای آیه مذکور (فتح: 2) چیست؟ و چگونه می‌شود که پیامبر(ص) معصوم، گناه کند؟! سیوطی می‌گوید: در مورد تفسیر این آیه اقوال متعددی هست که برخی مقبول و بعضی مردود و برخی ضعیف است؛ زیرا دلیل قطعی بر «عصمت پیامبر اکرم(ص) و سایر پیامبران قبل از نبوت و بعدش»، دلالت دارد. او سرانجام، این قول را ترجیح می‌دهد و تحسین می‌کند که مغفرت در اینجا، کنایه از عصمت است.

إتحاف الوفد بنبأ سورتي الخَلْع و الحَفْد

نگارنده در این رساله، آثار واردشده درباره «دو دعایی که گویند دو سوره بوده و بعد نسخ شده» را جمع کرده است. سیوطی بعد از ذکر چند روایت در این زمینه، نوشته است: این جمیع راه‌های روایت است که به آن دست یافته‌ام و نتیجه این است که آن دو، از جمله قرآن نازل‌شده بودند، بعد نگارش و تلاوت آن، منسوخ شد و اجماع بر این قرار گرفت که آن دو منسوخند و در مصحف شریف نباید نوشته شوند.

الإشارات في شواذ القراءات

انتساب این رساله به سیوطی، شایدی است. نویسنده می‌گوید: اندیشیدم و جستجو کردم، دیدم که در قرآن، 17 قرائت شاذّ آمده است و جز در کتاب‌هایی که در اول رساله نام بردم، یادی از آن نشده است و چنین نیست که همه آن قرائت‌ها، دور از معنای اصلی باشد. منظور از قرائت شاذِّ نزدیک به معنای اصلی، به‌عنوان مثال: «صراط من أنعمت عليهم» به‌جای «صراط الذين أنعمت عليهم» (حمد: 7) است.

منابع مقاله

مقدمه و متن کتاب.

وابسته‌ها

الثغور الباسمة في مناقب السیدة فاطمة