كتاب الخراج و صنعة الكتابة

كتاب الخراج و صنعة الكتابة
پدیدآوران	کاتب بغدادی، قدامه بن جعفر (نویسنده) خدیوجم، سید حسین (محقق)
ناشر	انتشارات بنياد فرهنگ ايران
مکان نشر	تهران
سال نشر	1353
کد کنگره	‏

كتاب الخراج و صنعة الكتابة تألیف ابوالفرج قدامة بن جعفر با تحقيق و مقدمۀ سید حسين خديوجم از منابع مهم تشكيلات اسلامى و از آثار قرن چهارم هجرى است.از آنجا كه مؤلفعامل خراج و مباشر مالياتى عباسيان(در عصر خلافت مكتفى 289-295)بوده ومنصب صاحب البريدى داشته،كتابش در باب ترتيب جبايت ضرايب و جزيه و وضعبيت المال و تقسيم عطا،از منابع دست اول است،و در باب خراج و ماليات و مقدار آندر هريك از ممالك و بلاد اسلامى و وصف راههاى بريد،معلومات سودمندى دارد؛بعلاوه اطلاعاتى دربارۀ جغرافياى رياضى و توصيف كوهها و رودها و نيز نواحى مجاوراسلام دارد.اصل كتاب هشت منزله(قسمت)داشته كه مؤلف يك منزله نيز به آنافزوده بوده است،لكن از چهار منزلۀ اول و منزلۀ نهم چيزى برجاى نمانده و قسمتهاىباقيمانده نيز به‌طور كامل چاپ نشده است. اين كتاب فقط بخشى از كل اثر(ده باب از منزلۀ پنجم)و مشتمل است بر معرفىو بيان ويژگى ديوانهاى گوناگون كه عبارتند از:ديوان جند(سپاه)،ديوان نفقات،ديوانبيت المال،ديوان رسايل،ديوان توقيع،ديوان خاتم،ديوان نقود و عيار و اوزان و ديواندار الضرب،ديوان خاتم،و شرطه و احداث.محقق در ديباچه-كه نيمى از كتاب را بهخود اختصاص داده و حائز اهميت است-دربارۀ امر خراج،خراج‌نويسان نخستين،تاريخچۀ خراج،و اصطلاحات دبيران ديوان خراج و ديوان خزانه و ديوان بريد سخنگفته است؛سپس تحت عنوان«التمهيد»به چگونگى پيدايش فكر جبايت خراج پرداخته و شرح‌حال مؤلف را از منابع گوناگون نقل كرده كه به زبان عربى است.پس ازآن نيز ترجمۀ باب اول كتاب(ديوان جند)را آورده است.متن عربى كتاب نيز درپى آنآمده است.

منابع مقاله

روغنی، شهره، کتابشناسی گزیده توصیفی تاریخ و تمدن ملل اسلامی، تهران، سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاه‌ها(سمت)، 1382ش