ری باستان

ری باستان

نام کتاب	ری باستان
نام های دیگر کتاب
پدیدآورندگان	کریمان، حسین (نويسنده)
زبان	فارسی
کد کنگره	‏DSR‎‏ ‎‏2089‎‏ ‎‏/‎‏ی‎‏8‎‏ک‎‏4
موضوع	تهران - تاریخ ری ری - تاریخ
ناشر	دانشگاه شهيد بهشتی
مکان نشر	تهران - ایران
سال نشر	1371 هـ.ش
کد اتوماسیون	AUTOMATIONCODE10108AUTOMATIONCODE

معرفى اجمالى

"رى باستان" در ميان آثار به جا مانده از خامه استاد كريمان، هيچ يك ارجمندى و جايگاه ويژه كتاب (رى باستان) را ندارد تا آن جا كه اكثريت مردم درس خوانده و اهل مطالعه، استاد فقيد را به عنوان مؤلف كتاب گران قيمت (رى باستان) مى‌شناسند؛ تحقيق وزين و ارزنده و بى‌همانندى كه معرف سبك كار و شيوه پژوهش و روح متجسس و دقيق اوست و بى‌گمان حاصل روزگاران مديد و طولانى فعاليت‌هاى علمى آن مرد بزرگ محسوب مى‌شود.

ساختار

جلد اول كتاب، در بردارنده يك پيش‌گفتار، يك (سرآغاز)، مقدمه‌اى در يك باب و هفده فصل مى‌باشد.

جلد دوم كتاب، افزون بر مقدمه ياد شده، دربردارنده سه باب، ده فصل، يك خاتمه و يك تكمله مى‌باشد.

جلد الحاقى اين كتاب، كه بر اساس گزارش استاد كريمان در بخش پيش‌گفتار آن، دربردارنده تفصيل بحث از اماكن رى باستان است كه در لابه لاى دو جلد كتاب (رى باستان) به ايجاز برگزار شده، پس از پيش گفتار، مقدمه و متنى بالغ بر 180 صفحه در ده بخش ايراد شده است.

گزارش محتوا

استاد كريمان، با نوشتن يك (سرآغاز) در گام نخست گردآورى اين اثر جاودانه‌اش، با خطى خوش كه پيشتر به هنرنمايى‌هاى ايشان در اين زمينه پرداخته‌ايم، خود چگونگى راه يابى انديشه نگارش چنين كتابى را به خانه روح پژوهش‌گر خويش شرح داده است. نگارنده از اوان جوانى كه گاه به قصد زيارت مرقد مطهر حضرت عبدالعظيم و يا به نيت تفرج و ديدن آثار بازمانده از روزگار باستان بدان حدود مى‌رفت، آرزو مى‌كرد كه وى را توفيقى دست دهد تا در تاريخ اين شهر كهن تحقيقى كند و به قدر وسع و امكان، اخبار آن ديار را از تضاعيف كتب و آثار بر جاى مانده از رسوم و اطلال بيرون كشد و در اين باب، تأليفى فراهم آورد.

مؤلف براى عملى ساختن چنين آرمانى، (با صبر و تأنى و حوصله‌اى تمام)، (همانند كسى كه بخواهد پيكره بلورينى را كه با پتكى گران، سخت خرد كرده و خرده‌هاى آن را در پهنه‌اى وسيع پراكنده باشند، به قرار اصل باز آورد)، با بيشتر معطوف كردن وجهه همت خويش در اين تأليف به مطالب جغرافيايى شهر رى، (با اشتياقى تمام، ميان طلب در بست و دست در اين كار مهم زد و آنچه از مؤلفات مورخان و جغرافى نويسان قديم و جديد ايران و عرب و يونان و نيز شرق شناسان... مى‌شناخت، جزء به جزء در مطالعه درآورد).

وى همچنين با به كارگيرى همه روش‌هايى كه مى‌توانست به غنا و عمق اين كتاب بيفزايد - مانند مطالعه باولعِ سرتاپاى ترجمه تورات، كنكاش با برخى از عالمان يهود و بهره‌گيرى از عكس‌هاى متنوع هوايى و نقشه‌هاى متعدد رى و حومه تهران - توانست افزون بر (كثرت ايضاح)، تحقيقى بيشتر و شواهدى زيادتر براى به دست دادن نشانى‌ها يا پيدا كردن جاهاى مهمى؛ چون قلعه طبرك، جامع مهدى عباسى و گنبد فخرالدوله، ارائه كند.

همچنين، توانست به پشتگرمى مآخذ و منابعى كه داشت، بر موقعيت جغرافيايى بسيارى از بخش‌هاى شهر رى - بى آنكه مانندش بدين صورت، در كتب و مآخذ قديمى موجود يا در آثار شرق شناسان آمده باشد - دست يابد و سرتاپاى جلد نخست اين اثر را ويژه اين گونه مطالب كند.

نويسنده از باب احترام به حق مالكيت علمى مؤلفان و مصنفان، همه جا با اصرارى تمام، با يادآورى صفحه و سطر، به مآخذ مورد استناد خويش اشاره كرده، در بيشتر موارد، عين عبارات را - (بدون كمترين تبديل و تغيير) - آورده و همت جدى خود را دورى از چنگ زدن به دامن منابع نامعتمد و روايات غير مسند قرار داده است.

وى اين (سرآغاز) را با تقدير و حق شناسى از (استاد مجتبى مينوى) - به خاطر در اختيار قرار دادن پاره‌اى از كتب نفيس كتابخانه خويش با گشاده‌رويى و بزرگ‌منشى و نيز به دليل يارى رساندن به نويسنده در حل برخى مشكلات كتاب - و نيز با حق شناسى از (آقاى وودز استاد دانشگاه ملى ايران) به پايان رسانده است.

افزون بر دورنمايى از كتاب (رى باستان) كه در لابه لاى اين (سرآغاز) بازتاب يافته است، نكات ديگرى نيز به دنبال درنگى كوتاه در مجلدات اين نوشته گران مايه - چنان كه نويسنده ناتوان اين مقاله كرده است - به چشم مى‌آيد:

نويسنده - همه جا - به دليل برخوردارى از جلال علم در كنار جمال اخلاق، از استبداد به رأى و پافشارى بر درستى يافته‌ها و ادعاهاى خود پرهيز كرده و سرتاسر اين اثرِ آكنده از تحقيق و تتبع و برهنه از پوشش گزافه‌گويى‌ها را با به كارگيرى الفاظ و ادات تمريض - انباشته و در جاهايى انگشت‌شمار - با بهره‌مندى از تعبيرهاى (بى‌گمان) و (قطع و يقين) - ادعاى اطمينان و ترديدناپذيرى كرده است.

فضاى حاكم بر گزينش كلمات و نگارش كتاب، با حال و هواى يك نوشته بازگوكننده نكات و نقاط تاريخى هماهنگ و همخوان است و از اين بابت، به فيلم نامه‌اى مى‌ماند كه ديالوگ نقش پردازانش با قدمت داستانى كه به تصوير درمى‌آيد، متناسب است. به همين لحاظ، استفاده از (را) به جاى (براى) و كاربرد واژه‌هاى فارسى سره در آن بسيار به چشم مى‌آيد، چنان كه همين گونه پارسى نويسى با به كارگيرى واژه‌هاى ناب عربى، در جاهايى بسيار، تركيب و هم سايه شده است.

نويسنده در جاى جاى اين كتاب، از دانش‌هاى گسترده و گوناگون خود - مانند درايةالحديث، فقه الروايه و آگاهى‌هاى جانبى مربوط به درك احاديث، فقه و ادبيات پارسى، عربى، ارمنى و... - براى شرح مطلب يا حل مشكل، كمك گرفته است.

گاه براساس آنچه پيشتر هم بدان اشاره كرديم، عين متن عربى يا انگليسى - از باب رعايت امانت در نقل عبارت - يادآورى شده است.

چون محتمل است پاره‌اى از مطالعه كنندگان بدين زبان آشنا نباشند، اشعار، ابيات و عبارات عربى به كار رفته در سرتاسر كتاب، ذيل عنوان (تكمله)، به فارسى برگردانده شده‌اند.

در رابطه با كل كتاب، استدراكات و اضافات و تصحيحات به پايان آن افزوده شده است.

براى تدوين اين دائرةالمعارف بزرگ شهرى رى - با حذف مكررات - از 466 منبع فارسى - اعم از كتب، مجلات، روزنامه‌ها، مقدمه‌ها، رسالات، ديوان اشعار، يادداشت‌ها و نقشه‌ها - و نيز از 41 مأخذ خارجى، استفاده شده است.

به رغم آن كه نويسنده پيش از ورود به مباحث اين جلد، آن را ويژه مطالب جغرافيايى دانسته است، برخى مباحث تاريخى، ترجمه و معرفى شخصيت‌هاى شهر رى، برخى مباحث ادبى و فولكلوريك در آن به چشم مى‌خورد.

براى تدوين اين جلد، مصادر متنوع و متعددى به خدمت گرفته شده‌اند كه از اين ميان، كتاب‌هايى؛ چون آثار البلاد قزوينى، احسن التقاسيم مقدسى، الانساب سمعانى، اوستا، ايران از نظر خاورشناسان، ايران باستان، البدء والتاريخ، البلدان يعقوبى، تاريخ ايران قديم، تاريخ بلعمى، تاريخ رويان اولياءالله، تاريخ طبرستان ابن اسفنديار، تاريخ طبرستان و رويان و مازندران سيد ظهيرالدين مرعشى و تاريخ طبرى، بيش از ديگران مورد استناد بوده‌اند.

مطالب جلد دوم عمدتاً بر محور مذهب، تاريخ و رجال رى باستان مى‌چرخد. با اين همه، در آن، مطالبى كه جنبه جغرافيايى دارند و متناسب با محتواى جلد اول‌اند، به چشم مى‌آيند.

از چهار نقشه به قطع بزرگ و چهل و يك عكس به قطع كوچك در اين جلد استفاده شده است.

براى تدوين اين جلد، مصادر متنوع و متعددى به خدمت گرفته شده‌اند كه از اين ميان، كتاب‌هايى؛ چون آتشكده آذر، احسن التقاسيم، اسامى دهات كشور، الاعلام زركلى، امل الآمل، الانساب سمعانى، تاريخ بغداد، تاريخ جهان آرا، تاريخ گزيده، تحفه سامى، تاريخ طبرى، الكامل ابن اثير، المسالك والممالك، معجم البلدان، نزهة القلوب و النقض، بيشتر مورد استناد بوده‌اند.

وضعيت كتاب

در پايان اين اول، اين فهرست‌هاى متنوع به چشم مى‌آيد:

آيات قرآن كريم (هشت آيه)، احاديث (شانزده حديث)، فهرست پاره‌اى از مصطلحات و تعبيرات و كلمات مربوط به اديان كه در اين كتاب، تعريفى از آنها شده است (هجده مورد)، صدور ابيات عربى (هفتاد و هفت مورد)، صدور ابيات فارسى (صد و پنجاه و سه مورد)، مذاهب و فرق دينى (پنجاه وسه مورد)، اعلام رجال و طوايف، بلدان و اماكن، اسامى كتب.

سياهه استدراكات، اضافات و تصحيحات مربوط به اين جلد، آخرين بخش ضمائم آن را تشكيل مى‌دهد.

در پايان بخش دوم جلد دوم نيز فهرست‌هاى متنوع پيش گفته به چشم مى‌خورد:

فهرست آيات قرآن كريم (سيزده آيه)، احاديث (چهار حديث)، پاره‌اى از مصطلحات و تعبيرات و كلمات (دوازده مورد)، امثال و لطائف و ظرائف و طرائف كه بيشتر آنها بر (رى) مبتنى است (هفتاد و هفت مورد)، صدور ابيات عربى (بيست و چهار مورد)، صدور ابيات فارسى (دويست و چهل و هفت مورد)، مذاهب و فرق دينى (دويست و چهل و يك مورد)، اعلام رجال و طوايف، بلدان و اماكن، اسامى كتب، مآخذ و مشخصات آنها.

سياهه استدراكات و اضافات و تصحيحات مربوط به كل كتاب و نيز تكمله‌اى به همين سبك و سياق، آخرين بخش ضمائم اين جلد را تشكيل مى‌دهد.

منابع

1. متن و مقدمه كتاب.

2. مجله آينه پژوهش، مهر و آبان 1382، شماره 82، عنوان مقاله: رى باستان در رى باستان، نوشته: پرويز رستگار.