حکمت بوعلی سینا: تفاوت میان نسخه‌ها
جز (جایگزینی متن - 'ت‌ش' به 'ت‌ش') |
Hbaghizadeh (بحث | مشارکتها) جز (جایگزینی متن - 'مقدمه نويس' به 'مقدمه‌نويس') برچسب‌ها: ویرایش همراه ویرایش از وبگاه همراه |
||
| (۹ نسخهٔ میانی ویرایش شده توسط یک کاربر دیگر نشان داده نشد) | |||
| خط ۸: | خط ۸: | ||
[[حائری مازندرانی، محمدصالح]] (نویسنده) | [[حائری مازندرانی، محمدصالح]] (نویسنده) | ||
[[عمادزاده، حسين]] ( | [[عمادزاده، حسين]] (مقدمه‌نويس) | ||
[[فضائلي، حسن]] (مصحح) | [[فضائلي، حسن]] (مصحح) | ||
| خط ۱۷: | خط ۱۷: | ||
زنوزي، علي بن عبدالله، 1234 - 1307ق. بدايع الحکم - نقد و تفسير | زنوزي، علي بن عبدالله، 1234 - 1307ق. بدايع الحکم - نقد و تفسير | ||
فلسفه | فلسفه اسلامى | ||
| ناشر =علمي | | ناشر =علمي | ||
| خط ۳۲: | خط ۳۲: | ||
| شابک = | | شابک = | ||
| تعداد جلد =5 | | تعداد جلد =5 | ||
| کتابخانۀ دیجیتال نور = | | کتابخانۀ دیجیتال نور =13545 | ||
| کتابخوان همراه نور =13545 | | کتابخوان همراه نور =13545 | ||
| کد پدیدآور =06981 | | کد پدیدآور =06981 | ||
| خط ۴۱: | خط ۴۱: | ||
'''حکمت بوعلی سینا'''، تألیف [[حائری مازندرانی، محمدصالح|محمدصالح حائری مازندرانی]]، کتابی است در پنج جلد با موضوع فلسفه اسلامی خاصه حکمت مشاء به زبان‌های فارسی و عربی، با مقدمه [[عمادزاده، حسين|عمادالدین حسین اصفهانی]] مشهور به [[عمادزاده، حسين|عمادزاده]] و به تصحیح [[فضائلي، حسن|حسن فضائلی]]. | '''حکمت بوعلی سینا'''، تألیف [[حائری مازندرانی، محمدصالح|محمدصالح حائری مازندرانی]]، کتابی است در پنج جلد با موضوع فلسفه اسلامی خاصه حکمت مشاء به زبان‌های فارسی و عربی، با مقدمه [[عمادزاده، حسين|عمادالدین حسین اصفهانی]] مشهور به [[عمادزاده، حسين|عمادزاده]] و به تصحیح [[فضائلي، حسن|حسن فضائلی]]. | ||
حکمت ابن سینا کتابی است که حقایق و اسرار گفتارهای شیخ را که دیگران نادیده انگاشته‌اند، کشف نموده و عقاید اسلامی ساده را طبق مقررات قرآن و معتقدات | حکمت ابن سینا کتابی است که حقایق و اسرار گفتارهای شیخ را که دیگران نادیده انگاشته‌اند، کشف نموده و عقاید اسلامی ساده را طبق مقررات قرآن و معتقدات اهلبیت(ع) و اتفاق امامیه و امت، به براهین فلسفی مبرهن ساخته و بدون مبالغه هر فصل یا صفحه از این کتاب، مشتمل بر نکات تازه و یا در بسیاری از مواضع متضمن مبتکراتی است.<ref>ر.ک: مقدمه ناشر، ج1، ص7</ref>. | ||
==ساختار== | ==ساختار== | ||
| خط ۴۷: | خط ۴۷: | ||
==گزارش محتوا== | ==گزارش محتوا== | ||
از جمله مسائلى که در این کتاب با تجزیه و تحلیل و به‌صورت صحیح اثبات شده است، اصالت وجود و وحدت وجود، پس از [[میرداماد، محمدباقر بن محمد|میرداماد]] است که از زمان [[صدرالدین شیرازی، محمد بن ابراهیم|صدرالمتألهین]] تا عصر [[سبزواری، هادی|سبزوارى]] به بعد رواج یافته و [[صدرالدین شیرازی، محمد بن ابراهیم|ملاصدرا]] خودش قبلا از متصلبین در اصالت ماهیت بود، سپس عدول کرد. در این کتاب، یعنى در جلد طبیعیات و علم النفس به تمام ادله اصالت وجود که [[سبزواری، هادی|حاجى سبزوارى]] به نظم کشیده، پاسخ داده شده و ادله [[سهروردی، یحیی بن حبش|شیخ اشراق]] و براهین [[خیام، عمر بن ابراهیم|خیام]] و رساله اعتباریت وجود و تأصل ذات مشروحا مذکور است و کتب میرداماد و شوارق و گفتارهاى محقق طوسى و محققین دیگر حقا اصالت مهیت را به بداهت رسانیده‌اند. [[ابن سینا، حسین بن عبدالله|ابن سینا]] هم بالصراحه قائل به اصالت ماهیت است و نسبت اصالت وجود بر وجه تباین حقایق وجودات به مشائیه سندى ندارد و متأخرین موجودات را در کلام به وجودات مشائیه اشتباه کرده‌اند؛ چنان‌که در محاکمات بدان اشاره شده و جز صدور و حصول و کون و سائر افعال عموم که همان مقتبس بودن ذات به علت است که [[ابن سینا، حسین بن عبدالله|شیخ]] در شفا و غیره آن را تکرار فرموده، چیز دیگرى در خارج نیست و در مسئله وحدت وجود هم عمده شبهه ایشان عدم صحت انتزاع مفهوم واحد از متباینات است. | از جمله مسائلى که در این کتاب با تجزیه و تحلیل و به‌صورت صحیح اثبات شده است، اصالت وجود و وحدت وجود، پس از [[میرداماد، سید محمدباقر بن محمد|میرداماد]] است که از زمان [[صدرالدین شیرازی، محمد بن ابراهیم|صدرالمتألهین]] تا عصر [[سبزواری، هادی|سبزوارى]] به بعد رواج یافته و [[صدرالدین شیرازی، محمد بن ابراهیم|ملاصدرا]] خودش قبلا از متصلبین در اصالت ماهیت بود، سپس عدول کرد. در این کتاب، یعنى در جلد طبیعیات و علم النفس به تمام ادله اصالت وجود که [[سبزواری، هادی|حاجى سبزوارى]] به نظم کشیده، پاسخ داده شده و ادله [[سهروردی، یحیی بن حبش|شیخ اشراق]] و براهین [[خیام، عمر بن ابراهیم|خیام]] و رساله اعتباریت وجود و تأصل ذات مشروحا مذکور است و کتب میرداماد و شوارق و گفتارهاى محقق طوسى و محققین دیگر حقا اصالت مهیت را به بداهت رسانیده‌اند. [[ابن سینا، حسین بن عبدالله|ابن سینا]] هم بالصراحه قائل به اصالت ماهیت است و نسبت اصالت وجود بر وجه تباین حقایق وجودات به مشائیه سندى ندارد و متأخرین موجودات را در کلام به وجودات مشائیه اشتباه کرده‌اند؛ چنان‌که در محاکمات بدان اشاره شده و جز صدور و حصول و کون و سائر افعال عموم که همان مقتبس بودن ذات به علت است که [[ابن سینا، حسین بن عبدالله|شیخ]] در شفا و غیره آن را تکرار فرموده، چیز دیگرى در خارج نیست و در مسئله وحدت وجود هم عمده شبهه ایشان عدم صحت انتزاع مفهوم واحد از متباینات است. | ||
[[حائری مازندرانی، محمدصالح|محمدصالح حائری مازندرانی]] می‌گوید: بس است در شکستن این طلسم مبطل السحر این جادو و نقض به مفهوم مناقصه و مضاده و مقابله و مفاهیم مراتب اعداد، بلکه مفهوم نفس تعدد و مفهوم کثرت که از منشأ متعدد و متکثر و متباین و متقابل برمى‌خیزد و در این کتاب در رفع این شبهات چیزى فروگزار نکرده‌اند - و أين العيان من البيان - | [[حائری مازندرانی، محمدصالح|محمدصالح حائری مازندرانی]] می‌گوید: بس است در شکستن این طلسم مبطل السحر این جادو و نقض به مفهوم مناقصه و مضاده و مقابله و مفاهیم مراتب اعداد، بلکه مفهوم نفس تعدد و مفهوم کثرت که از منشأ متعدد و متکثر و متباین و متقابل برمى‌خیزد و در این کتاب در رفع این شبهات چیزى فروگزار نکرده‌اند - و أين العيان من البيان - | ||
به نظر [[عمادزاده، حسين|حسین اصفهانی (عمادزاده)]] با توجه به تقریرات مازندرانی، مطالعه و تدریس این کتاب براى دانشکده معقول و طلاب و مبتدى و منتهی واجب است تا محصلین و مدرسین معقول هر دو از حقایق حال طبق کتاب و سنت و عقاید | به نظر [[عمادزاده، حسين|حسین اصفهانی (عمادزاده)]] با توجه به تقریرات مازندرانی، مطالعه و تدریس این کتاب براى دانشکده معقول و طلاب و مبتدى و منتهی واجب است تا محصلین و مدرسین معقول هر دو از حقایق حال طبق کتاب و سنت و عقاید اهلبیت(ع) و فقها و محدثین و روات عال‌ی‌قدر و متکلمین عظیم‌الشأن آگاه شوند و در هیچگونه خطرى یا توبیخى واقع نگردند و از تحصیل و تدریس علم معقول محروم نمانند و منویات فقهای عال‌ی‌قدر و مراجع فتوى تأمین گردد. | ||
نویسنده مقدمه ([[عمادزاده، حسين|حسین عمادزاده]]) در کیفیت تکوین و مطالب کتاب می‌نویسد: | نویسنده مقدمه ([[عمادزاده، حسين|حسین عمادزاده]]) در کیفیت تکوین و مطالب کتاب می‌نویسد: | ||
| خط ۵۹: | خط ۵۹: | ||
در مقدمه این مجلد قسمتى از اهم مسائل منطق است، به وضعى بی‌مانند و بىسابقه و در خاتمه آن قسمتى از الهیات خاصه است که به‌منزله مقدمه براى جلد الهیات است که سومین جلد کتاب خواهد بود و در این خاتمه مفصلا به نقد طریقه وحدت وجود پرداخته‌اند. | در مقدمه این مجلد قسمتى از اهم مسائل منطق است، به وضعى بی‌مانند و بىسابقه و در خاتمه آن قسمتى از الهیات خاصه است که به‌منزله مقدمه براى جلد الهیات است که سومین جلد کتاب خواهد بود و در این خاتمه مفصلا به نقد طریقه وحدت وجود پرداخته‌اند. | ||
جلد دوم، جلد مستدرکات است که شامل احوال شیخ بر وجه تحلیل و تحقیق و در اصطلاحات فلسفى به تقریر شیخ و طریقه‌هاى فلسفه‌نویسى و رسیدگى به گفتارهاى جرجى زیدان در کتاب مختارات عنوان الحقائق و الأوهام و رسیدگى به گفتارهاى توماس کارلیل در بطلان ریشه‌های | جلد دوم، جلد مستدرکات است که شامل احوال شیخ بر وجه تحلیل و تحقیق و در اصطلاحات فلسفى به تقریر شیخ و طریقه‌هاى فلسفه‌نویسى و رسیدگى به گفتارهاى جرجى زیدان در کتاب مختارات عنوان الحقائق و الأوهام و رسیدگى به گفتارهاى توماس کارلیل در بطلان ریشه‌های بت‌پرستی و فرقه‌های بت‌پرستان اروپا و حجاز و شام و قسمتی مهم از منطق در قضایا به راه حل کلام شیخ در طبیعیات که مورد اشتباه غفلتزدگان شده و می‌شود و در احوال عناصر و اختلافات در تعیین مبدأ اول از آن و طریقه‌های گوناگون در کمون و بروز سایر مهمات مربوط است و در خلال این جلد هم سخن‌های تازه و سودمندی در ذات و صفات واجب سبحانه آورده شده است. | ||
جلد سوم، الهیات عام و خاصه است و استقصاء جمیع طرق در اثبات واجب و رسیدگی به طریقه وجود از اسفار و مبدأ و معاد و مشاعر و عرشیه و إثبات الواجب جلال‌الدین دوانی و شرح رباعیات دوانی و إثبات الواجب جامی و لوایح قمریه جامی و... و رسیدگی به ده طریق برگزیده [[قطب شیرازی، عبدالله|قطب شیرازی]] در درّة التاج و بر دوازده طریق در إثبات الواجب ابوالحسن شریعت قائینی مخطوط منحصر یا عزیزالوجود که به فکر خود نسبت داده و ده دلیل دیگر که به غیر خودش اسناد داده است و استیفاء وجوه در اثبات واجب به نفس ذات واجب و ابطال استعانت به دور و تسلسل و به سائر مهمات مربوط به مقام توحید، حتی براهین امتناع تسلسل که همه تجزیه و تحلیل شده است. | جلد سوم، الهیات عام و خاصه است و استقصاء جمیع طرق در اثبات واجب و رسیدگی به طریقه وجود از اسفار و مبدأ و معاد و مشاعر و عرشیه و إثبات الواجب جلال‌الدین دوانی و شرح رباعیات دوانی و إثبات الواجب جامی و لوایح قمریه جامی و... و رسیدگی به ده طریق برگزیده [[قطب شیرازی، سید عبدالله|قطب شیرازی]] در درّة التاج و بر دوازده طریق در إثبات الواجب ابوالحسن شریعت قائینی مخطوط منحصر یا عزیزالوجود که به فکر خود نسبت داده و ده دلیل دیگر که به غیر خودش اسناد داده است و استیفاء وجوه در اثبات واجب به نفس ذات واجب و ابطال استعانت به دور و تسلسل و به سائر مهمات مربوط به مقام توحید، حتی براهین امتناع تسلسل که همه تجزیه و تحلیل شده است. | ||
جلد چهارم، داستان‌های علم النفس به قلم [[ابن سینا، حسین بن عبدالله|شیخ]]، مانند [[رسالة الطير ابن سينا|رساله طیر]] با شرح بشر بن ناصر هاشمی بغدادی و رساله حي بن یقظان با شرح ابومنصور بن زیله بغدادی که از شاگردان شیخ بوده و مواضع لازمه از اصل و دو شرح مزبور را شرح عربی نمود و مجموع آن را ترجمه به فارسی کرده و ترجمه دو قصه سلامان و ابسال به تلخیص [[نصیرالدین طوسی، محمد بن محمد|محقق طوسی]] و [[ترجمه رسالة الطير|ترجمه به رساله طیر سهروردی]] و شرح فارسی مختصر بر قصیده شیخ در نفس بدون اقتباس از دیگران و سائر مهمات مربوط به کتاب حکمت [[ابن سینا، حسین بن عبدالله|ابن سینا]] که تحلیل شده است.<ref>ر.ک: همان، ص9-10</ref>. | جلد چهارم، داستان‌های علم النفس به قلم [[ابن سینا، حسین بن عبدالله|شیخ]]، مانند [[رسالة الطير ابن سينا|رساله طیر]] با شرح بشر بن ناصر هاشمی بغدادی و رساله حي بن یقظان با شرح ابومنصور بن زیله بغدادی که از شاگردان شیخ بوده و مواضع لازمه از اصل و دو شرح مزبور را شرح عربی نمود و مجموع آن را ترجمه به فارسی کرده و ترجمه دو قصه سلامان و ابسال به تلخیص [[نصیرالدین طوسی، محمد بن محمد|محقق طوسی]] و [[ترجمه رسالة الطير|ترجمه به رساله طیر سهروردی]] و شرح فارسی مختصر بر قصیده شیخ در نفس بدون اقتباس از دیگران و سائر مهمات مربوط به کتاب حکمت [[ابن سینا، حسین بن عبدالله|ابن سینا]] که تحلیل شده است.<ref>ر.ک: همان، ص9-10</ref>. | ||
| خط ۷۴: | خط ۷۴: | ||
مقدمه ناشر در جلد اول. | مقدمه ناشر در جلد اول. | ||
== وابسته‌ها == | ==وابسته‌ها== | ||
{{وابسته‌ها}} | |||
[[رسالة الطير ابن سينا]] | [[رسالة الطير ابن سينا]] | ||
| خط ۸۵: | خط ۸۷: | ||
[[رده:عصر صاحب نظران فلسفه اسلامی]] | [[رده:عصر صاحب نظران فلسفه اسلامی]] | ||
نسخهٔ کنونی تا ۲۵ ژانویهٔ ۲۰۲۳، ساعت ۱۳:۴۶
| حکمت بوعلی سینا | |
|---|---|
 | |
| پدیدآوران | حائری مازندرانی، محمدصالح (نویسنده)
عمادزاده، حسين (مقدمه‌نويس) فضائلي، حسن (مصحح) |
| عنوان‌های دیگر | حکمت بوعلي سينا رساله ودايع الحکم في کشف خدايع بدايع الحکم |
| ناشر | علمي نشر محمد |
| مکان نشر | ايران - تهران |
| سال نشر | مجلد1: 1362ش, مجلد5: 1362ش, |
| موضوع | ابن سینا، حسین بن عبدالله، 370 - 428ق. - نقد و تفسير
زنوزي، علي بن عبدالله، 1234 - 1307ق. بدايع الحکم - نقد و تفسير فلسفه اسلامى |
| زبان | عربی |
| تعداد جلد | 5 |
| کد کنگره | BBR 569 /ح2ح8 |
| نورلایب | مطالعه و دانلود pdf |
حکمت بوعلی سینا، تألیف محمدصالح حائری مازندرانی، کتابی است در پنج جلد با موضوع فلسفه اسلامی خاصه حکمت مشاء به زبان‌های فارسی و عربی، با مقدمه عمادالدین حسین اصفهانی مشهور به عمادزاده و به تصحیح حسن فضائلی.
حکمت ابن سینا کتابی است که حقایق و اسرار گفتارهای شیخ را که دیگران نادیده انگاشته‌اند، کشف نموده و عقاید اسلامی ساده را طبق مقررات قرآن و معتقدات اهلبیت(ع) و اتفاق امامیه و امت، به براهین فلسفی مبرهن ساخته و بدون مبالغه هر فصل یا صفحه از این کتاب، مشتمل بر نکات تازه و یا در بسیاری از مواضع متضمن مبتکراتی است.[۱].
ساختار
کتاب پنج جلد دارد. در هر جلد ابتدا مقدمه عمادزاده آمده و سپس محتوای مطالب ارائه شده است.
گزارش محتوا
از جمله مسائلى که در این کتاب با تجزیه و تحلیل و به‌صورت صحیح اثبات شده است، اصالت وجود و وحدت وجود، پس از میرداماد است که از زمان صدرالمتألهین تا عصر سبزوارى به بعد رواج یافته و ملاصدرا خودش قبلا از متصلبین در اصالت ماهیت بود، سپس عدول کرد. در این کتاب، یعنى در جلد طبیعیات و علم النفس به تمام ادله اصالت وجود که حاجى سبزوارى به نظم کشیده، پاسخ داده شده و ادله شیخ اشراق و براهین خیام و رساله اعتباریت وجود و تأصل ذات مشروحا مذکور است و کتب میرداماد و شوارق و گفتارهاى محقق طوسى و محققین دیگر حقا اصالت مهیت را به بداهت رسانیده‌اند. ابن سینا هم بالصراحه قائل به اصالت ماهیت است و نسبت اصالت وجود بر وجه تباین حقایق وجودات به مشائیه سندى ندارد و متأخرین موجودات را در کلام به وجودات مشائیه اشتباه کرده‌اند؛ چنان‌که در محاکمات بدان اشاره شده و جز صدور و حصول و کون و سائر افعال عموم که همان مقتبس بودن ذات به علت است که شیخ در شفا و غیره آن را تکرار فرموده، چیز دیگرى در خارج نیست و در مسئله وحدت وجود هم عمده شبهه ایشان عدم صحت انتزاع مفهوم واحد از متباینات است.
محمدصالح حائری مازندرانی می‌گوید: بس است در شکستن این طلسم مبطل السحر این جادو و نقض به مفهوم مناقصه و مضاده و مقابله و مفاهیم مراتب اعداد، بلکه مفهوم نفس تعدد و مفهوم کثرت که از منشأ متعدد و متکثر و متباین و متقابل برمى‌خیزد و در این کتاب در رفع این شبهات چیزى فروگزار نکرده‌اند - و أين العيان من البيان -
به نظر حسین اصفهانی (عمادزاده) با توجه به تقریرات مازندرانی، مطالعه و تدریس این کتاب براى دانشکده معقول و طلاب و مبتدى و منتهی واجب است تا محصلین و مدرسین معقول هر دو از حقایق حال طبق کتاب و سنت و عقاید اهلبیت(ع) و فقها و محدثین و روات عال‌ی‌قدر و متکلمین عظیم‌الشأن آگاه شوند و در هیچگونه خطرى یا توبیخى واقع نگردند و از تحصیل و تدریس علم معقول محروم نمانند و منویات فقهای عال‌ی‌قدر و مراجع فتوى تأمین گردد.
نویسنده مقدمه (حسین عمادزاده) در کیفیت تکوین و مطالب کتاب می‌نویسد:
جلد اول این اثر در فن طبیعیات جسمانى و روحانى، یعنى علم النفس است که ضمنا در قسمتى از الهیات عامه و خاصه نیز سخن به میان آورده و چند رساله عزیز الوجودى در این مجلد ترجمه شده و با تحقیق در مواضع لازم ثبت شد؛ مانند رساله خیام در اصالت ماهیت و رساله عيون المسائل فارابى و إثبات المفارقات فارابى و رساله العروس شیخ و مواضعى از رساله الفردوس شیخ و ترجمه تلخیص شیخ رساله ارسطو را در نفس و ترجمه چند مقاله مخطوط.
در مقدمه این مجلد قسمتى از اهم مسائل منطق است، به وضعى بی‌مانند و بىسابقه و در خاتمه آن قسمتى از الهیات خاصه است که به‌منزله مقدمه براى جلد الهیات است که سومین جلد کتاب خواهد بود و در این خاتمه مفصلا به نقد طریقه وحدت وجود پرداخته‌اند.
جلد دوم، جلد مستدرکات است که شامل احوال شیخ بر وجه تحلیل و تحقیق و در اصطلاحات فلسفى به تقریر شیخ و طریقه‌هاى فلسفه‌نویسى و رسیدگى به گفتارهاى جرجى زیدان در کتاب مختارات عنوان الحقائق و الأوهام و رسیدگى به گفتارهاى توماس کارلیل در بطلان ریشه‌های بت‌پرستی و فرقه‌های بت‌پرستان اروپا و حجاز و شام و قسمتی مهم از منطق در قضایا به راه حل کلام شیخ در طبیعیات که مورد اشتباه غفلتزدگان شده و می‌شود و در احوال عناصر و اختلافات در تعیین مبدأ اول از آن و طریقه‌های گوناگون در کمون و بروز سایر مهمات مربوط است و در خلال این جلد هم سخن‌های تازه و سودمندی در ذات و صفات واجب سبحانه آورده شده است.
جلد سوم، الهیات عام و خاصه است و استقصاء جمیع طرق در اثبات واجب و رسیدگی به طریقه وجود از اسفار و مبدأ و معاد و مشاعر و عرشیه و إثبات الواجب جلال‌الدین دوانی و شرح رباعیات دوانی و إثبات الواجب جامی و لوایح قمریه جامی و... و رسیدگی به ده طریق برگزیده قطب شیرازی در درّة التاج و بر دوازده طریق در إثبات الواجب ابوالحسن شریعت قائینی مخطوط منحصر یا عزیزالوجود که به فکر خود نسبت داده و ده دلیل دیگر که به غیر خودش اسناد داده است و استیفاء وجوه در اثبات واجب به نفس ذات واجب و ابطال استعانت به دور و تسلسل و به سائر مهمات مربوط به مقام توحید، حتی براهین امتناع تسلسل که همه تجزیه و تحلیل شده است.
جلد چهارم، داستان‌های علم النفس به قلم شیخ، مانند رساله طیر با شرح بشر بن ناصر هاشمی بغدادی و رساله حي بن یقظان با شرح ابومنصور بن زیله بغدادی که از شاگردان شیخ بوده و مواضع لازمه از اصل و دو شرح مزبور را شرح عربی نمود و مجموع آن را ترجمه به فارسی کرده و ترجمه دو قصه سلامان و ابسال به تلخیص محقق طوسی و ترجمه به رساله طیر سهروردی و شرح فارسی مختصر بر قصیده شیخ در نفس بدون اقتباس از دیگران و سائر مهمات مربوط به کتاب حکمت ابن سینا که تحلیل شده است.[۲].
وضعیت کتاب
فهرست مطالب جلدهای یک و چهار و پنج در انتهای هر جلد آمده است. پاورقی‌های کتاب انگشت‌شمار است، اما دارای نکات مفیدی در شرح مطالب کتاب است؛ مانند پاورقی صفحه 212 جلد اول یا 218 و 219 جلد دوم از مؤلف.
پانویس
منابع مقاله
مقدمه ناشر در جلد اول.