القرطبي؛ حياته و آثاره العلمية و منهجه في التفسير

‏القرطبي؛ حياته و آثاره العلمية و منهجه في التفسير
پدیدآوران	بلعم، مفتاح سنوسي (نویسنده)
عنوان‌های دیگر	حياته و آثاره العلمية و منهجه في التفسير
ناشر	جامعة قاريونس
مکان نشر	ليبي - بنغازي
چاپ	1
موضوع	تفاسير اهل سنت - قرن 7ق. - نقد و تفسير تفاسير فقهي - مالکيه قرطبي، محمد بن احمد، - 671ق. - نقد و تفسير قرطبي، محمد بن احمد، - 671ق. الجامع لاحکام القرآن - تفسير
زبان	عربی
تعداد جلد	1
کد کنگره	‏BP‎‏ ‎‏92‎‏/‎‏8‎‏ ‎‏/‎‏ق‎‏4‎‏ب‎‏8
نورلایب	مطالعه و دانلود pdf

‏القرطبي؛ حياته و آثاره العلمية و منهجه في التفسير نوشته مفتاح سنوسی بلعم (معاصر)، کتابی است به زبان عربی و با موضوع علوم قرآنی و شخصیت‌های اسلامی. نویسنده در این اثر به معرفی ابوعبدالله محمد بن احمد بن ابوبکر بن فرح انصاری خزرجی قرطبی (قرن هفتم)، تأثیر زمانه او بر وی، اساتید، شاگردان و آثار او به‌ویژه تفسیر قرآنش؛ الجامع لأحكام القرآن و تاثیرات او و تفسیرش بر علمای بعد از خودش می‌پردازد.

ساختار

کتاب، دارای مقدمه، تمهید، محتوای مطالب در شش باب و یک خاتمه است. نویسنده در نگارش این کتاب از 130 کتاب و 13 نشریه به زبان عربی استفاده کرده که فهرست هرکدام به‌صورت جداگانه ذکر شده و برخی از آن‌ها از این قرار است؛ کتاب‌هایی مانند النهایة في غريب الحديث و الأثر ابن اثیر، تحفة النظار في غرائب الأمصار و عجائب الأسفار ابن بطوطه، مقدمة في أصول التفسير ابن تیمیه، مرآة الزمان في تاريخ الأعيان ابن جوزی، الدرر الكامنة في أعيان المائة الثامنة ابن حجر، تاريخ الأندلس في عهد المرابطين و الموحدين یوسف أشباخ، الإستيعاب في أسماء الأصحاب ابن عبدالبر و نشریاتی مانند آداب اسکندرية، البلاغ العراقية، الشهاب، مجمد اللغة العربية بالقاهرة، الوعي الإسلامي الکويتية و...

گزارش محتوا

نویسنده در مقدمه از وجود یک فرهنگ اصیل اسلامی و لزوم حفظ آن صحبت می‌کند و غرضش از نگارش این کتاب را حفظ و ترویج همین امر می‌داند. او می‌نویسد: از جمله عواملی که سبب شد من این موضوع (قرطبی و تفسیرش) را برای این امر (ترویج فرهنگ اسلامی) انتخاب کنم، شهرت قرطبی و تفسیرش نزد مباحثه گران و طلاب و دانشجویان اسلامی بود؛ این‌که قرطبی از ائمه و علمای اندلس بوده که مجبور به فرار و ترک وطن شده؛ ارتباط بین مباحث واقعی و حکم شرعی در روش تفسیری قرطبی؛ وجود مباحث علمی مفید و معارف متعدد در تفسیر او و... است.

سنویسی، در این کتاب، ابتدا به شرح حیات سیاسی و علمی اندلس و مصر در زمان قرطبی می‌پردازد و سپس حیات قرطبی، فرهنگ زمانه، آثار و جهت‌گیری‌های علمی وی به‌ویژه تفسیرش و مصادر آن را بررسی می‌کند. وی روش قرطبی در تفسیر قرآنی را بررسی می‌کند و او را به‌عنوان شخصیتی ناقد معرفی کرده و جایگاه این تفسیر در میان مفسران و اثرش بر مفسران بعد از قرطبی را هم به خوانندگان نشان می‌دهد. او در بیان فرهنگ و شرایط غرب و شرق اسلامی می‌نویسد: در غرب اسلامی همه کشورهای مسیحی حالتی خصمانه با مسلمانان داشتند و به جنگ با آنان پرداختند. آنچه در آن زمان در این بخش از جغرافیای اسلام شاهدیم، پراکندگی کلمه و سست‌عنصری مسلمانان و سقوط پرچم‌های اسلام یکی پس از دیگری به دست دشمنان اسلام است. ما می‌بینیم که مردمان مسلمان این مناطق آواره و مجبور به ترک وطن شدند و تنها علت این آوارگی این بود که می‌گفتند: پروردگار ما الله است، تنها او را می‌پرستیم و جز دین او آیین دیگری به رسمیت نمی‌شناسیم. در شرق جغرافیای اسلام در زمانه قرطبی هم شاهد وضعیت اسف‌باری هستیم زیرا ارتش‌های خائن علیه آنان راه افتادند و ضربات مهلک پی‌در‌پی‌ای به مسلمانان زدند که موجب تضعیف و آشفتگی و تقسیم ارتش مسلمانان شد اما رحمت الهی شامل آنان شد و مردان راستین به مبارزه سنگینی با آنان دست زدند که به پیروزی مسلمانان انجامید و شهرهای مسلمانان را از سقوط نجات داد. در شرق، مسلمانان از وقوع فاجعه‌ای مانند آنچه در اندلس رخ داد، جلوگیری کردند. باوجود این جنگ‌ها و... شخصیت‌های علمی و فرهنگی زیادی در میان مسلمانان ظهور و بروز کردند که در تفسیر و علوم مرتبط با آن، حدیث و مصطلحاتش، فقه و مذاهبش، عربی و مدارس مختلفش، طب و هندسه و جغرافیا و تاریخ و فلکیات و علوم نباتی و کیمیا و... صاحب‌نظر بودند. یکی از این شخصیت‌ها ابوعبدالله محمد بن احمد قرطبی است که سفرهایش به مصر و اسکندریه تأثیر زیادی در شخصیت علمی او داشته زیرا او در این مناطق با بزرگانی از علما دیدار داشته و از آن‌ها آموخته است. او در اعتقادات، تفسیر، حدیث، فقه، علوم عربی و... استاد است.

از جمله اساتید قرطبی، امام احمد بن عمر قرطبی (578-656ق)، شیخ احمد بن محمد قرطبی (562-643ق) و عبدالوهاب بن ظاهر بن رواج (554-648ق) را می‌توان نام برد. برخی از آثار علمی قرطبی از قرار ذیل هستند؛ الجامع لأحكام القرآن و المبين لما تضمنه من السنة و آي الفرقان، التذكار في أفضل الأذكار (القرآن الكريم)، التذكرة بأحوال الموتى و أمور الآخرة، قمع الحرص بالزهد و القناعة ورد ذل السؤال بالكسب و الصناعة و... که مفتاح سنویسی بلعم تا هفده مورد از آثار وی را برمی‌شمارد و توضیح مختصری از هرکدام در این کتاب می‌دهد. مثلاً درباره «المقتبس في شرح موطأ مالک بن أنس» می‌نویسد: با وجود سعی و تلاش من در راستای دستیابی به این کتاب، در هیچ جا اشاره‌ای به این اثر و روش نویسنده‌اش در آن ندیدم به‌جز آنچه خود قرطبی در تفسیرش «الجامع لأحكام القرآن...» به آن پرداخته است. ظاهراً این کتاب در فقه اسلامی و بر مذهب مالکی نوشته شده و این امر با نگاه به آنچه قرطبی در آن در تفسیر آیه شریفه 222 بقره: «وَ يَسْئَلُونَكَ عَنِ الْمَحِيضِ قُلْ هُوَ أَذىً فَاعْتَزِلُوا النِّساءَ فِي الْمَحِيضِ وَ لا تَقْرَبُوهُنَّ حَتّى يَطْهُرْن» نوشته، روشن‌تر می‌شود.

نویسنده در باب سوم، به معرفی تفسیر قرطبی و مصادر آن از کتب تفسیر، قرائات، حدیث، علوم حدیث، فقه، نحو و لغت، کتب عقایدی، تصوف و اخلاق و سیره و تاریخ و تراجم و... می‌پردازد. از جمله منابع تفسیری تفسیر قرطبی، المحرر الوجيز في تفسير الكتاب العزيز ابن عطیه غرناطی، جامع البيان في تأویل القرآن طبری، الكشاف عن حقائق التنزيل زمخشری، النكت من التفسير محمد بن محمد حسن جوینی شافعی و... است. او سایر منابع تفسیر قرطبی را هم به‌تفصیل و به شکل مجزا در هر علمی، نام می‌برد.

ادامه مطالب کتاب درباره شرح روش قرطبی در تفسیر است. نویسنده می‌گوید: قرطبی مباحث تکراری و... را به منابع آن‌ها ارجاع داده و از ذکر مجدد آن‌ها خودداری کرده است. شیوه قرطبی در تفسیرش، اعتبار روایات پیامبر(ص) و صحابه و آنچه عقل از روی فهم و اجتهاد از تبعیت از اصول مقرره به آن می‌رسد، می‌باشد... شیوه روایت یا تفسیر به مأثور بر تفسیر او سایه انداخته و بر شیوه درایت و تفسیر به رأی غلبه کرده است.

معرفی شخصیت ناقد قرطبی و جایگاه تفسیرش و تأثیر وی بر آیندگان بر خودش، پایان‌بخش مطالب کتاب است. از جمله کسانی که از تفسیر قرطبی در کتاب‌ها و تفاسیرشان استفاده کرده‌اند، قطب‌الدین محمد بن مسعود بن مصلح فارسی شیرازی علامی شافعی (634-710ق) در «فتح المنان في تفسير القرآن» که به «تفسير العلامي» مشهور است، محمد بن عبدالرحمن مصری در تفسیر چهار جلدیش، صالح بن عمر کنانی عسقلانی قاهری (791-848ق)، ابوحفص سراج‌الدین عمر بن علی بن عادل حنبلی دمشقی (قرن هفتم) صاحب «اللباب في علوم الكتاب»، ابن قیم جوزی (691-751ق) در «الصواعق المرسلة علی الجهمية و المعطلة»، عمادالدین ابوالفداء (متوفی 774ق) در «تفسير القرآن العظيم»، محمد بن علی شوکانی (1173-1250ق) صاحب تفسیر «فتح القدير الجامع بين فنیالروايه و الدراية من علم التفسير» و... هستند.

وضعیت کتاب

فهرست مطالب و منابع و مآخذ در انتهای کتاب ذکر شده است. پاورقی‌ها علاوه بر ذکر ارجاعات، در موارد کمی حاوی مطالب مفیدی در شرح مطالب کتاب است. شیخ سراج‌الدین عمر بن علی بن ملقن شافعی (متوفی 804ق) این کتاب را خلاصه کرده است.

منابع مقاله

مقدمه و متن کتاب.

وابسته‌ها

الجامع لأحكام القرآن