تاریخ تشیع از آغاز تا پایان غیبت صغری

تاريخ تشيع از آغاز تا پايان غيبت صغري
پدیدآوران	محرمی، غلامحسن (نویسنده)
ناشر	مؤسسه آموزشي و پژوهشی امام خمینی(ره)، مرکز انتشارات
مکان نشر	ایران - قم
سال نشر	1387ش
چاپ	7
شابک	‎964-5883-55-5
موضوع	اسلام - تاريخ شيعه
زبان	فارسی
تعداد جلد	1
کد کنگره	‏‎‏ ‎‏BP‎‏ ‎‏239‎‏ ‎‏/‎‏م‎‏3‎‏ت‎‏2‎‏
نورلایب	مطالعه و دانلود pdf

تاریخ تشیع از آغاز تا پایان غیبت صغری، اثر غلامحسن محرمی، پژوهشی است پیرامون تاریخ مکتب تشیع، از پیداش آن تا پایان غیبت صغری که به زبان فارسی و در دوران معاصر نوشته شده است.

ساختار

کتاب با مقدمه مهدی پیشوایی آغاز شده است. نویسنده، مطالب کتاب را در هشت بخش تنظیم کرده و هر بخش را همچون متون درسی، به چند فصل تقسیم نموده است.

در بخش اول کتاب، منابع و مآخذی که در آن‌ها به تاریخ تشیع اشاره شده – به‌گونه اجمالی - معرفی گردیده و در بخش‌های بعدی، تاریخ تشیع از آغاز تا پایان غیبت صغری، بررسی و تحلیل شده است.

گزارش محتوا

در مقدمه، تاریخ تشیع، تاریخ مکتبی زنده با پیروانی مبارز دانسته شده و به توضیح این مطلب پرداخته شده است.

نویسنده در فصل اول در دو درس، به معرفی منابعی پرداخته که در این‌باره وجود دارند و منابع اختصاصی و عمومی را معرفی کرده است. وی در این فصل، بر آن نیست که از همه آنچه به تاریخ تشیع مربوط مى‌‏شود، تحقیق و تحلیلى همه‏جانبه ارائه دهد، بلکه تلاش کرده اشاره‏‌اى به مهم‏ترین منابع و مآخذ کرده و آنها را به‌‏طور خلاصه معرفى و تحلیل کند.

از آنجا که کتاب‏هاى تاریخى و کتاب‏هایى که درباره زندگى معصومان(ع) نوشته شده است و نیز کتاب‏هاى حدیثى و رجالى، به تاریخ تشیع مربوطند، ازاین‏رو نویسنده منابع تاریخ تشیع را به دو دسته تقسیم کرده است:

1. منابع اختصاصى (که عبارتند از: مقاتل الطالبيين؛ الدرجات الرفيعة في طبقات الشيعة؛ أعيان الشيعة؛ تاریخ تشیع؛ شیعه در تاریخ؛ جهاد الشيعة و تاریخ تشیع در ایران از آغاز تا قرن هفتم هجری)؛
2. منابع عمومى (تاریخ عمومی؛ زندگی‌نامه امامان(ع)؛ کتاب‌های فن و حروب؛ کتاب‌های رجال و طبقات؛ کتاب‌های جغرافیا؛ کتاب‌های اخبار؛ کتاب‌های نسب؛ کتاب‌های حدیث و کتاب‌های ملل و نحل) که طى دو درس به آنها پرداخته شده است.

فصل دوم، درباره چگونگی پیدایش شیعه است. نویسنده در این فصل، در ضمن 6 درس، ابتدا شیعه را در لغت و قرآن بررسی کرده و سپس به بحث پیرامون موضوعاتی همچون آغاز تشیع، نام‌های دیگر شیعه، نقش قریش در رخداد سقیفه، سکوت امیر مؤمنان(ع) و صحابیان شیعه پرداخته است.

شیعه در اصطلاح، بر یاران و پیروان على(ع) اطلاق مى‌‏شود. شیعه در منابع شیعى بیش از یک مفهوم ندارد و آن اعتقاد به جانشینى على(ع) و یازده فرزند اوست. نویسنده بر این باور است که ائمه(ع) منتسبان به فرقه‏‌هاى باطل را خارج از جرگه شیعه می‌‏دانستند؛ ولى دانشمندان و رجال‏نویسان اهل سنت، شیعه را به معنایى گسترده‏‌تر از این به کار برده و به تمام فرقه‏‌هایى که از پیکره شیعه منشعب شده‏‌اند و نیز به دوستداران خاندان رسالت اطلاق کرده‌‏اند. البته در قرن دوم و سوم بعد از شیعیان امامى، بیشترین تعداد شیعه را زیدیان تشکیل می‌‏دادند.

برخى از نویسندگان، پیدایش تشیع را در روز سقیفه و برخى دیگر در اواخر خلافت عثمان می‌‏دانند. دسته سوم نیز معتقدند شیعه بعد از قتل عثمان و گروه چهارم می‌‏گویند بعد از شهادت على(ع) به وجود آمده است. گروه پنجم نیز پیدایش تشیع را بعد از رخداد کربلا می‌‏دانند. به باور نویسنده، افزون بر قاطبه عالمان شیعه، برخى از دانشمندان اهل سنت، چون محمد کردعلى، عقیده دارند که ریشه پیدایش شیعه در دوره پیامبر(ص) است و آن حضرت براى نخستین بار لفظ شیعه را بر دوستداران على(ع) اطلاق کرده است. عده‏‌اى از اصحاب نیز در همان دوره به شیعه على(ع) معروف بوده‏‌اند. گذشته از اینها شیعه همان دوستى و پیروى از على(ع) است که پیامبر(ص) در موارد بسیارى اصحابش را به پیروى از آن حضرت فرمان داده است.

پیرامون نام‌های دیگر شیعه، نویسنده بر این عقیده است که بعد از خلافت علی(ع)، عناوین دیگرى نیز به شیعیان داده شد؛ القاب تحقیرآمیزى مانند: رافضى و ترابى از طرف مخالفان شیعیان براى کوچک کردن آنان به کار می‌رفت و برخى دیگر مانند: علوى، امامى، حسینیه، اثناعشرى، خاصه و جعفرى به شیعیان اطلاق می‌‏شد.

نویسنده، معتقد است که نباید نقش قریش را در رخداد سقیفه نادیده گرفت؛ زیرا قریش تنها مردمى بودند که مى‏‌توانستند حق عترت پیامبر(ص) را تصاحب کنند و امیرالمؤمنین(ع) در موارد فراوانى به ستم قریش نسبت به خودش اشاره دارد. به اعتقاد نویسنده، دشمنى قریش با خاندان پیامبر(ص) به این دلایل بود:

1. ریاست‏طلبى قریش که سبب می‌‏شد دعوت پیامبر(ص) را نپذیرند؛ چون آن را با ریاست خویش در تعارض می‌‏دیدند.
2. رقابت و حسادتى که میان گروه‏‌هاى قریش و بنى هاشم وجود داشت.
3. دشمنى با شخص على(ع) به سبب ضربه‏‌اى که از آن حضرت دیده بودند.

به باور وی، حضرت على(ع) به سبب مصلحت اسلام از حق خود چشم پوشید و سکوت کرد. نویسنده با توجه به فرمایش‏هاى آن حضرت(ع) در این‏‌باره، به علل زیر اشاره کرده است:

1. تفرقه میان مسلمانان؛
2. خطر مرتدان؛
3. حفظ خاندان پیامبر(ص).

وی معتقد است بعد از جریان سقیفه، شیعه به‏عنوان گروهى ویژه با جهت‏گیرى سیاسى ویژه‏‌اى شکل گرفت و به‌‏طور انفرادى و دسته‏جمعى از حقانیت علی(ع) دفاع کرد؛ آنان در خانه فاطمه(س) جمع شدند؛ در مسجد، ابوبکر را استیضاح کردند و طى 25 سال همواره على(ع) را خلیفه برحق به مردم معرفى می‌‏کردند.

به باور نویسنده، نخستین شیعیان از صحابیان بزرگوار پیامبر(ص) بودند و محمد کردعلى در «خطط الشام» آورده است که عده‏‌اى از اصحاب در زمان پیامبر(ص)، به شیعه على(ع) معروف بودند. سید على‌خان شیرازى نیز در «الدرجات الرفيعة في طبقات الشيعة»، صحابیان شیعه را در دو بخش صحابیان شیعى از بنى هاشم و صحابیان شیعى از غیر بنى هاشم بررسى کرده است. همچنین مؤلف رجال البرقي نیز بخشى از کتابش را به یاران على(ع) از اصحاب پیامبر(ص) اختصاص داده است. شیخ مفید در «الجمل» تمام صحابیانى را که در جنگ‏هاى على(ع)، با حضرت همراهى کردند، شیعه می‌‏دانند. شیخ طوسی در رجال کشى بعد از شمارش صحابیان شیعى، می‌‏گوید: تعداد زیادى به امامت على(ع) برگشتند. یاران امیرالمؤمنین(ع) نیز در مقابل معاویه، همراهى اصحاب پیامبر(ص) با على(ع) را یکى از ادله حقانیت آن حضرت می‌‏دانستند.

در فصل سوم، ادوار تحول تاریخی شیعه در قالب شش درس بیان شده است که عناوین این دروس به ترتیب عبارت است از: شیعه در عصر خلفای اولیه؛ گسترش تشیع در عصر امویان؛ عصر امام سجاد(ع)؛ دعوت عباسیان و تأثیر آن در توسعه تشیع؛ شیعه در عصر عباسیان و علل فزونی شیعیان در عصر عباسیان.

فصل چهارم در ذیل سه عنوان زیر، به قیام‌های شیعیان و علویان اختصاص یافته است:

1. قیام‌های شیعی و علوی در عصر امویان: قیام‏هاى شیعى بعد از نهضت عاشورا شروع شده است. قیام توابین و قیام مختار به‌روشنى براى خون‏خواهى امام حسین(ع) برپا شدند. رهبران این ‏دو قیام هیچ‌یک علوى نبودند، بلکه از بزرگان شیعه بودند و تأثیر خوبى در گسترش تشیع داشتند. قیام زید بن على نیز در مقابل ستمکاری‌هاى هشام، خلیفه جبار اموى بود. به اعتقاد نویسنده، او فردى بزرگوار و مورد ستایش بود و براى امر به معروف و نهى از منکر قیام کرد. یحیى بن زید نیز بعد از شهادت پدرش به خراسان رفت و در آنجا برضد امویان قیام کرد، ولى او نیز مانند پدرش در میدان جنگ به ضرب تیرى کشته شد.
2. قیام‌های شیعی و علوی در عصر عباسیان: به باور نویسنده، اوج قیام‏هاى علویان یکى در زمان منصور عباسى بود که رهبرى آن را محمد نفس زکیه به عهده داشت. دومى در زمان مأمون که به‌خاطر وجود فرمانده نظامى سزاوارى چون ابوالسرایا، علویان موفقیت‏هایى به دست آوردند. سومى بعد از سال 250ق، است که علویان طبرستان توانستند حکومت تشکیل دهند، که دیگر علویان جرأت قیام یافتند و در مناطق گوناگون دست به قیام زدند.
3. قیام‌های پراکنده: نویسنده، معتقد است این قیام‌ها اغلب بدون طرح و نقشه قبلى و با تصمیم‏گیرى فردى انجام می‌‏گرفت و بیشتر به صورت عکس‏العمل در مقابل ستم‏هاى خلفا و حاکمان ستمکار برپا می‌‏شد. از جمله قیام حسین بن على حسنى معروف به شهید فخ که در مقابل سختگیرى و ستم‏هاى بیش از اندازه‌هادى، خلیفه عباسى، بود.

فصل پنجم گستره جغرافیایی تشیع را توضیح می‌دهد و مناطق شیعه‌نشین در قرن اول تا سوم هجری را ترسیم می‌نماید. فصل ششم درباره انشعاب‌های داخلی تشیع و علل انشعاب آنهاست و دو فصل آخر نیز درباره میراث علمی شیعه و نقش شاعران در توسعه تشیع می‌باشد.

وضعیت کتاب

فهرست مطالب در ابتدا و فهرست منابع، در انتهای کتاب آمده است.

در پاورقی‌ها علاوه بر ذکر منابع.، به توضیح برخی از مطالب متن پرداخته شده است.

منابع مقاله

1. مقدمه و متن کتاب.
2. «فهرست کتاب‌های منتشرشده مردادماه 1382»، پایگاه مجلات تخصصی نور، مجله: کتاب ماه دین، شماره 70 و 71، مرداد و شهریور 1382 (39 صفحه، از 161 تا 199).
3. کتابخانه تخصصی مؤسسه شیعه‌شناسی، «معرفی چند کتاب درباره شیعه»، پایگاه مجلات تخصصی نور، مجله: شیعه‌شناسی، شماره 8، زمستان 1383 (8 صفحه، از 249 تا 256).

وابسته‌ها

غیبت صغری

اوضاع سیاسی، اجتماعی و فرهنگی شیعه در غیبت صغری

تاریخ تشیع از پیدایش تا عصر غیبت کبری

تاریخ غیبت کبری (ترجمه)

ترجمه کتاب الغيبة

نجم الثاقب در احوال حضرت ولی عصر صاحب العصر و الزمان بقیةالله الاعظم عجل‌الله‌تعالی‌فرجه الشریف

دعوی السفارة في الغيبة الكبری

تاریخ التشیع من نشویه حتی نهایه الغیبه الصغری

سازمان وکالت و نقش آن در عصر ائمه علیهم‌السلام

پژوهشی درباره طوایف غلاة تا پایان غیبت صغرا و موضع ائمه علیه‌السلام در این باب