بایزید پیر بسطام

بایزید پیر بسطام
پدیدآوران	کاظم محمّدی (نویسنده)
ناشر	انتشارات پازینه
مکان نشر	ایران ـ تهران
سال نشر	1384 ش
چاپ	1
شابک	‎0-95-5722-964
موضوع	تصوّف و عرفان. نقد و تفسیر. سرگذشتنامه.
زبان	فارسي
تعداد جلد	1
کد کنگره	‏ 23م2ب/4/278 BP

بایزید پیر بسطام نوشته‌ی استاد کاظم محمّدی کتابی است نقدی تحلیلی که به شرح زندگی، سلوک عرفانی و اندیشه‌های عارف کامل، یعنی سلطان العارفین بایزید بسطامی، طیفور بن عیسی می‌پردازد. بایزید یکی از بزرگترین و پیچیده ترین شخصیتهای جهان عرفان و تصوّف است. آنقدر بزرگ است که از قرن سوّم به این طرف کمتر کتاب صوفیانه و عرفانی ای هست که از وی یاد نکرده و چیزی از اقوال و حکایات وی را درج نکرده باشد. جای او در هیچ تذکره‌ی عرفانی فراموش نشده است و این نشان از بزرگی و عظمت این عارف بزرگ جهان اسلام و ایران است. در بزرگی او همین بس که نام نامی‌اش بر زبان هر عارفِ بزرگِ بعد از او جاری شده است و نیز این که هر کس را بعد از او بخواهند بزرگ و عظیمش تلقّی کنند می‌گویند گویا بایزید ثانی است و همین نشان می‌دهد که وی در نزد بزرگان عرفان و تصوّف از چه جایگاهی برخوردار بوده است. خوشبختانه استاد عرفان پژوه نامدار کاظم محمّدی در معرّفی این شخصیّت بزرگ بیشترین سهم را در ایران و بلکه در تمام جهان اسلام دارد. تا کنون چندین اثر مهم درباره‌ی وی نوشته است که از بابت پژوهش علمی‌و تحلیل منطقی نیز باید آثار وی را در خصوص بایزید بسطامی‌‌جزو اوّلین ها به حساب آورد. کما اینکه وی اوّلین های بسیاری دارد و همین ایشان را در زمان ما از خواص پژوهشگران عرفان و تصوّف قرار می‌دهد. کتابهای نجم کبری، بهاء ولد، سیِد برهان‌الدین محقّق، سعدالدین حموی، ابوسعید ابوالخیر، ابوبکر شبلی، علاءالدوله سمنانی، ابوحامد غزالی، حسین بن منصور حلاج و چندی دیگر از شخصیتها با تحقیقات وسیع و عمیق او مورد شناسایی قرار گرفته و مستند دیگر اساتید واقع شده است.

در کارنامه‌ی بایزید پژوهی استادکاظم محمّدی غیر از این کتاب، یعنی بایزید پیر بسطام‌ که توسّط انتشارات پازینه منتشر شده است، چندین اثر ارزشمند دیگری نیز از وی قابل ذکر است: آتش نهفته (شرح زندگانی، اندیشه و سلوک بایزید بسطامی)، بایزید سیاح بحر تجرید، بایزید بسطامی، حکایات و روایات بایزید و کتاب دو جلدی روح و ریحان که نخستین شرح و تفسیر بر اقوال این عارف بزرگ و نامدار جهان اسلام است.

ساختار

کتاب بایزید پیر بسطام ‌در یک جلد و در 400 صفحه نوشته شده است، که به شرح زندگی، آراء و اندیشه های عرفاانی، و سیر و سلوک و مراتب صوفیانه‌ی این عارف بزرگ پرداخته است. در این پژوهش تقریباً هر چه که مربوط به این عارف نامی‌بوده ثبت و درج شده است و چیزی از افکار و اندیشه ها، ریاضات و سلوک عرفانی و زندگیِ سالکانه‌ی او به جا نمانده است و خواننده با تمام کردن این کتاب می‌تواند مدّعی باشد که آنچه که مربوط به او بوده را خوانده است ولی این بدان معنا نیست که تمام زندگی او نیز به همین سهولت قابل درک و فهم است که یقیناً فهم آن بسیار دشوار است.

کتاب بایزید پیر بسطام‌ غیر از مقدّمه که بسیار مختصر و کوتاه است عناوین متعدّدی دارد که هیچ شماره ای آن را همراهی نمی‌کند، با این حال عناوین کلّی، بدون زیرشاخته‌ها در فهرست مطالب در ابتدای کتاب بدین شرح آمده است: بسطام. عرفان و تصوّف. بایزید بسطامی. تولّد، مرگ و سنین عمر. سواد و تحصیل. حفظ قرآن، نبوّت و زمان. ریاضات. ازدواج و تجرّد. اخلاق. نماز، ذکر و اسم اعظم. عبادت و زهد. توکّل و جهد. عضق و محبّت، صحو و سکر. فنا و بقا. جمع و تفرقه. ایمان. ابلیس. دعا و مناجات. خواب و رؤیا. توحید و ارتباط با خدا. تدبیر و تسلیم. تأثیرپذیری. شریعت و طریقت. سیر و سلوک، سفر و سکون. پیر و استاد. شطحیات. سخن سنجی و بدیهه گویی. ولی الله. بلای شهرت. کسب و کار. کشف و کرامت. معاصران. بسطامیه، طیفوریه. منابع شناخت بایزید. در انتهای کتاب هم دو بخش کتابنامه و نمایه را می‌توان دید.

نویسنده‌ی کتاب، کاظم محمّدی در همین مقدّمه‌ی کوتاه بیان می‌کند پیش از این کتاب چندین اثر دیگر با محوریّت بایزید را نوشته و منتشر کرده است و این یکی هم به طور مستقل به تقاضای نشر جدید صورت پذیرفته است. وی می‌نویسد: چنانکه اشارت دادیم پیش از این هم چندین کتاب از این قلم در باره‌ی زندگی و اندیشه های عرفانی بایزید نوشته شده که تقریباپض نایاب شده و استقبال بسیار خوبی از آنها به عمل آمده است. کتابهای آتش نهفته (شرح زندگانی، اندیشه و سلوک بایزید بسطامی)، بایزید بسطامی و بایزید بسطامی‌سیّاح بحر تجرید سه عنوانی است که طی یک دهه‌ی گذشته از این راقم به چاپ رسیده و بایزید پیر بسطام چهارمین کتاب در این زمینه است که نوشته شده و به اهل آن ارائه می‌گردد.

گزارش محتوا

کتاب بایزید پیر بسطام، اثری نقدی ـ تحلیلی است که به شرح و تفسیر زندگی، سلوک و آراء عرفانی یکی از بزرگترین عارفان جهان اسلام را گزارش و بررسی می‌کند. مسلّماً در جایی که متنی متقن و اثری صائب در خصوص اینگونه افراد وجود نداشته باشد تدوین و تحلیل آنچه که هست بسیار دشوار خواهد بود. در تاریخ دوازه قرنی که از وجود این عارف می‌گذرد جز پاره ای اطلاعات پراکنده و نامشخّص چیزی از وی در دست نبوده است همین مسئله کار پژوهش را بسیار دشوار و البتّه در صورت صحّت بسیار ارجمند می‌سازد. با تحقیقاتی که کاظم محمّدی در خصوص بایزید ارائه داده است هر چه که باشد برای اهل تحقیق و مشتاقان عرفان بسیار غنیمت و ارزنده است زیرا با گذشت بیش از بیست سال از انتشار این اثر هنوز هم کاری برجسته تر و بهتر صورت نگرفته است، گر چه پیش از آن نیز کاری که ارزش علمی‌داشته باشد در تاریخ تصوّف دیده نشده است و این اثر همچنان از بابت پژوهش و از بابت بکر بودن در حالت نخستین و بهترین در نظر گرفته می‌شود.

نویسنده در بخش نخست که از شهر یا منطقه‌ی بسطام سخن می‌گوید معرّفی و توصیفی جامع از این محل را در متن خود وارد کرده است. ضرورت این بحث از آنجاست که هر عارفی از محیط خود خواهی نخواهی متأثّر است، بایزید هم در مثالهایی که در خلال سخنانش مورد استفاده قرار می‌دهد نشان از این اثرپذیری است، زیرا از باغها، میوه‌ها، حیوانان و امور دیگری که خود با آنها مواجه بوده است سخن می‌گوید. در توصیف شهر نیز از منابع قدیم و میانی و جدید استفاده کرده است. معجم البلدان یاقوت حموی، جغرافیای سرزمینهای خلافت شرقی، مطلع الشمس و نیز از برخی سفرنامه های مستشرقین نیز بهره برده است به مانند سفرنامه‌ی کلاویخو، سفرنامه‌ی ملگونف، سفرنامه‌ی خراسان و سیستان و غیره.

در بخش عرفان و تصوّف غیر از تعریف لغوی و صوری صوفی و تصوّف، تعاریفی را از زبان عارفان نامی ‌قدیم آورده که در خلال آن تعاریف چند تعریف و سخن هم از بایزید وجود دارد که از اهمّیّت خاصی برخوردار است. در همین بخش به دو نوع تعریف اشاره شده است، یکی تعاریف مستقیم که در این فصل به 30 تعریف از عارفان بزرگ توجّه کرده است که می‌توان گفت در مجموع همه چیز را در تصوّف در بر می‌گیرد، در عین حال در فصل دیگر تعاریف را از دریچه‌ی پاسخ به پرسشها مورد نظر قرار داده است که در این فصل نیز به 30 مورد دیگر توجّه شده است و در این 60 توصیف و تعریف می‌توان تمامیّت آنچه که در درون تصوّف وجود دارد را دریافت نمود.

چنانکه از متن و فهرست پیداست نویسنده بعد از معرّفی بسطام و پس از بخش ئعرفان و تصوّف است که به بایزید می‌پردازد. و این بسیار مهم است، زیرا بایزید از بسطام برخاسته و تا کسی آن محیط را نشناسد نمی‌تواند به خوبی وی را مورد مطالعه و شناخت قرار بدهد و نیز هر کسی عرفان و تصوّف را به خوبی نشناسد و دیدگاه عارفان را در این مورد شناسایی نکند باز در شناخت بایزید عاجز خواهد بود. در خصوص بایزید از منابع قدیم استفاده شده است. یکی از این منابع که مربوط به قرن هفتم است وفیات الاعیان نوشته‌ی ابن خلکان است، منابع دیگر نیز وجود دارد به مانند کشف المحجوب، تذکرة الاولیاء، جواهر الاسرار، فیه ما فیه و برخی دیگر منابع صوفیانه.

در بخش تولد و مرگ و سنین آنچه که ماحصل نوشتار استاد کاظم محمّدی است نا معلوم بودن زمان تولّد، ناشناخته بودن زمان مرگ و به همین مقیاس مبهم بودن سنّ و سال بایزید است. چنانکه در این باره می‌نویسد: از معضلاتی که زندگانی شیخ را پوشانده است یکی هم همین تولّد و مرگ و نیز بررسی مدّت عمر اوست. و این معضل برای خواننده نیز بالطبع خواهد بود که نمی‌داند کدام سند را اصل قرار بدهد و نیز نمی‌داند کدام تاریخ را سال مطمئن برای تولّد و مرگ وی مقرّر نماید. . این ناشناخته بودن هر سه مورد را می‌توان در دیگر صفحات با قید سندها و مغشوش بودن سخن منابع مدّ نظر قرار داد.

در بخش اخلاق شیخ در همان آغاز بیان شده که اخلاق شیخ همچون رفتار و کردارش بر مدار سنّت رسول الله (ص) قرار گرفته بود و باور او چنین بود که بر اساس سنّت رسول الله (ص) عمل نماید و از حسن خلق بهره ای تمام بیند. چنانکه از وی نقل است که گفته است: نزدیکترین خلایق به حق آن است که بار خلق بیش کشد و خوی خوش دارد. و نیز گفته است: هلاک خلق در دو چیز است یکی خلق را حرمت ناداشتن و یکی حق را منّت ناداشتن.

از مباحث مهمّ کتاب مقوله‌ی عشق و محبّت، به تبع آن مسئله‌ی بحث انگیز صحو و سکر است و در کنار آن مقوله‌ی دشوار فنا و بقا که بایزید در این خصوص حرف و حدیثهای ارزشمندی دارد. وی را از بانیان و یا بانیِ اصلی مکتب عرفانی سکر می‌دانند که محبّت و عشق از لوازم درونی و ذاتیِ آن است و در واقع از تلفیق معرفت و عشق سکری معنوی به دست می‌آید که فرد می‌تواند در توالی و در زمانهای زیاد در حالت سکر باقی بماند، گر چه هرگز این حالت غلبه‌ی دائمی‌ نمی‌تواند داشته باشد و آنان که بایزید را سکری تمام دانسته‌اند در حق وی جفا کرده‌اند. در برابر او جنین را بانی مکتب صحو می‌دانند و در این باره در اختلافند که کدامیک بر دیگری ترجیح دارد، سکر بر صحو و یا صحو بر سکر. از این بابت عارفان و صوفیان بعد در قون چهارم به بعد هر یک در توجیه و تفسیر هر کدام فلسفه‌ها بافتند و حکایات نقل کردند و این داستان تا به امروز نیز ادامه دارد. فصل بعد مربوط به شطحیات است و طبیعتاً شطحیات پیرو عشق و سکر پدید می‌آید و لذا نویسنده‌ی کتاب، کاظم محمّدی روال درستی را برای تبیین مسئله در پیش گرفته و سیری منطقی را در این نوشتار رهبری کرده است. در این بخش نیز تفسیرها و تحلیلخای معقولی از نویسنده دیده می‌شود.

بخشهای پیاپی و دنبال هم: عشق و محبّت، صحو و سکر، فنا و بقا و نیز جمع و تفرقه که از صفحه‌ی 173 آغاز می‌شود و تا صفحه‌ی 195 ادامه می‌یابد از ویژه ترین مواردی است که در این کتاب وجود دارد، در همین حوزه باید به چند بخش دیگر نیز برای تتمیم مراجعه کرد، یکی شریعت و طریقت که در صفحات 245 تا 261 را در بر دارد و یکی هم بحش شطحیات که از صفحه‌ی 283 تا 307 را شامل می‌شود، چه مقوله‌ی سکر به این مقوله می‌کشد که آیا چنین حالی با شریعت نبوی همخوانی دارد؟ و نیز آنچه که در شطح گفته می‌شود قهراً بدون سکر میسّر نیست از این بابت باید این دو بخش را نیز به خوبی مرور و فهم کرد.

آخرین بخش کتاب که منابع شناخت بایزید را مرور می‌کند در واقع اسناد و مدارک دست اوّل را در اختیار خوانندگان برای مطالعه‌ی بهتر و بیشتر بایزید قرار می‌دهد، گر چه از روی آنها کمتر می‌توان تجمیعی مطلوب و نقدی درست به دست داد، مگر آنکه تسلّط و تخصّصی در طریقت و سلوک، و در عرفان و تصوّف وجود داشته باشد. در این بخش نهایی به نوشته‌های جنید بغدادی و شیخ سهلکی اشاره می‌دهد، خاصه به کتاب النّور فی کلمات ابی‌طیفور. نور العلوم منسوب به ابوالحسن خرقانی و اسرار التّوحید محمّد بن منوّر از نسل شیخ ابوسعید ابوالخیر هر یک نکته ای از بایزید را در خود دارد. در دورانهای بعد در برخی تذکره‌ها به مانند آثار متنوّع عطار نیشابوری اعم از نثر و نظم و آثار نظم حکیم سنایی و کتاب عوارف المعارف سهروردی نیز چیزهایی از این بابت وجود دارد. قبل از آنها هم در آثار عبدالرحمن سلمی و هم خواجه عبدالله انصاری می‌توان عبارات و اقوال و یا حکایاتی از او را یافت.

ویژگیها

کتاب بایزید پیر بسطام به مانند دیگر آثاری که از استاد کاظم محمّدی به انتشار رسیده در راستای معرّفی درست بزرگانی است که ‌اندیشه و راه درست زیستن را از طریق سلوک و اندیشه برای ما باقی گذاشته‌اند. در این کتاب هم نکات مهمی‌وجود دارد که به آن اشاره می‌شود:

1. این که این کتاب از مفصّل ترین و مستقل ترین کتابها در باره‌ی بایزید است.
2. اینکه جزو مهمترین پژوهش موجود در باره این عارف است.
3. این که به تمامی‌جوانب شخصیّت این عارف توجّه شده.
4. این که نویسنده خود در این راستا صاحب نظر و دارای اجتهاد است.
5. استدلالهای فراوان نویسنده با استنادهای قابل توجّه از موارد مهم کتاب محسوب می‌شود.
6. نویسنده در این اثر به مانند دیگر آثار خود صراحتی در گفتار دارد و نقدهایی مهم و کارساز را برای خواننده ارائه می‌دهد.
7. استفاده از تمام آثار قدیم و جدید و نقد و بررسی آنها مورد توجّه است.
8. نهایتاً باید از روانی نوشتار و دقّت در بیان مفاهیم یاد کرد.

وضعیت کتاب

بایزید پیر بسطام، تألیف استاد کاظم محمّدی

کتاب در یک جلد با مقدّمه‌ای خلاصه نوشته شده است. متن کتاب فارسی است و دارای 400 صفحه است. کتاب حاضر در قطع رقعی و با جلد نرم و کاغذ مرغوب منتشر شده. در آغاز، فهرست مطالب درج شده و در انتهای اثر هم فهرست جامعی از منابع و مأخذ و همینطور نمایه‌ی کامل دیده می‌شود.

منابع مقاله

مقدّمه و متن کتاب

وابسته‌ها

آتش نهفته

بایزید بسطامی‌

مثنوی معنوی (مصحح محمدی)

تأویلات باطنی در شهود معنوی رنگ و نور

حکایات و روایات بایزید

آشنایی با مکتب کبرویه

روح و ریحان

بایزید سیّاح بحر تجرید