وین شرح بی نهایت

وین شرح بی‌نهایت
پدیدآوران	کاظم محمّدی (نویسنده)
عنوان‌های دیگر	پژوهشی گسترده پیرامون قرآن مجید
ناشر	دفتر نشر فرهنگ اسلامی
مکان نشر	ایران ـ تهران
سال نشر	1390 ش
چاپ	1
شابک	‎7-256-476-964-978
موضوع	قرآن، بررسی و شناخت.
زبان	فارسي
تعداد جلد	1
کد کنگره	‏ 1389 9و3م/4/65 BP

وین شرح بی نهایت تألیف قرآن پژوه معاصر، استاد کاظم محمّدی است که به معرّفی محتوا و مفاهیم قرآن کریم می‌پردازد. نویسنده پیش از این کتاب، آثار مرتبط دیگری را در این رابطه به انتشار رسانده است. برخی از آنها عبارتند از: سروش آسمانی سیری در مفاهیم قرآنی، مولانا و قرآن، تجلی ذکر در آینه‌ی وحی و یاد خدا، در هندسه‌ی یاد، آیات مثنوی معنوی و مصحف خاموشان.

قرآن بر مسلمانان مهمترین و بهترین معجزه ای است که می‌توان بدان ناظر بود و در آن تأمّل نمود. قرآن به عنوان کتاب هدایت و برنامه‌ی سعادت حاوی وحی الهی است که بر شخص پیامبر (ص) نازل شده و او این آیات را در طیّ دوران 23 ساله‌ی رسالت خود به مردم ابلاغ کرده و در زمان آن حضرت نیز به مرور نگاشته و تدوین شده است. توجّه به این کتاب آسمانی و قدسی برای ما امری طبیعی است، باورمندان نه تنها به آن ایمان دارند بلکه طبق اوامر و نواهی آن عمل و زندگی می‌کنند.

در آغاز این اثر بیتی وجود دارد که نام کتاب هم از آن اخذ شده است: وین شرح بی نهایت کز حسن یار گفتند، حرفی ست از هزاران کاندر عبارت آمد.

ساختار

کتاب وین شرح بی نهایت در یک جلد، در قطع وزیری و به زبان فارسی نوشته شده است، در نوشتار این نویسنده، به ویژه در این کتاب چیزی از مغلق نویسی و ابهام زایی نمی‌بینیم و نگارشی ساده و روان را در کار این اثر ارائه نموده است. کتاب با فهرستی بلندبالا و مطوّل در ابتدای کتاب دیده می‌شود. از شماره گذاری فهرست مطالب 21 مورد قابل دیدن است. که به ترتیب عبارتند از: وحی. کتابهای آسمانی. قرآن معجزه جاوید محمّد (ص)، جمع آوری قرآن. اسامی ‌و صفات قرآن، کیفیّت صوری قرآن. ظاهر و باطن قرآن. آیات مکی و مدنی. آیات محکم و متشابه. ناسخ و منسوخ. شأن نزول. تفسیر. تأویل. محتویات قرآن. تمثیلات. دنیا و آخرت. نزول و انزال و تنزیل. سوگندهای قرآن. لغات غیر عربی قرآن. اهداف قرآن. طبقات قرّاء. اعجاز قرآن. قرآن در کلام بزرگان. در انتهای کتاب نیز بخش منابع و مآخذ و همین طور نمایه وجود دارد و در ابتدا نیز قبل از بحث اصلی مقدّمه دیده می‌شود. امّا چنانکه از عناوین پیداست، تماماً کلّی است و به طور طبیعی باید به ذیل هر عنوان نیز نگاه کرد، زیرا عناوین متعدّد فرعی که اجزاء بحث اصلی به حساب می‌آیند در زیرمجموعه‌ی آن قرار داده شده است. فهرستی شش صفحه ای حکایت از این تطویل فهرست دارد.

کتاب وین شرح بی نهایت مطالب زیادی را در خصوص قرآن ارائه می‌دهد و چنان می‌نماید که تمام اصول و بمانی قرآن از لحاظ صورت و معنا در آن قابل مشاهده است. و در واقع برای جوینده‌ی محتویات قرآن می‌توان گفت که هر چیزی در آن وجود دارد. شیوه‌ی کار نیز از طریق استشهاد به دیگر آیات تنظیم شده است و برای هر آیه‌ای آیات دیگر را از بابت معنا و مفهوم شاهد آورده است. ضمن اینکه هر جا که نیازی به حدیث بوده از منابع معتبر حدیث مورد نظر را وارد ساخته، هر جا که نظر ادبی و عرفانی لازم بوده به خوبی چاشنی شده و در مقولات عقلی و استدلالی نیز به طور مستقیم با رأی نویسنده مواجه می‌شویم که در برخی موارد نظریات بدیعی را در کار کرده است.

مقدّمه‌ی کتاب چندان بلند نیست، با ابیاتی خوش و نغز در ارتباط با موضوع از مولانا در دفتر اوّل مثنوی انتخاب شده . که مطلعی نیکو برای بحث قرآن است. در طول کتاب پاورقی‌های متعدّدی را شاهد هستیم که یا به ذکر شماره آیه و نام سوره اشاره می‌کند، یا نشان اسناد و مدارک را می‌دهد و یا عین آیه و نیز روایت را که لازم بوده در پاورقی قرار داده است. در انتهای مقدّمه نیز بیتی بسیار عالی از حکیم سنایی پایان بخش مقدّمه بوده که آن نیز بسیار چشمگیر است. .

گزارش محتوا

کتاب وین شرح بی نهایت اثری است تحقیقی از استاد کاظم محمّدی که به مفاهیم و محتویات قرآن می‌پردازد. بخش نخست از وحی سخن می‌گوید و نکته‌های ظریف و خاصی را در بحث وحی مطرح می‌کند که قابل تأمّل است. آیات مشهور که حقیقت و موقعیّت وحی و انواع آن را تبیین و بیان می‌کند را نشانه رفته و برای آنها شرحی معنوی و عقلانی می‌آورد و گاه آنها را با اشعاری عرفانی که به همان مفهوم اشاره می‌کند همراه و همگام می‌کند. چنانکه به طور ساده از زبان مولانا در مثنوی اشاره می‌کند که وحی «گفتن از حس نهان» . است که اهل فن هم در بیان وحی چیزی مشابه با آن را مد نظر قرار داده‌اند. با در نظر گرفتن آیات خاص وحی حقیقت آن را سه گانه قلمداد کرده که از عین الفاظ قرآن استفاده نموده که عبارتند از: وحیاً. من وراء حجاب. و نیز یرسل رسولا. .

از موارد قابل توجّه در نظریات استاد کاظم محمّدی در این کتاب بیان استمرار داشتن وحی و مسدود نشدن دریچه‌ی آن است و در این رأی سخن مولانا را نیز همراه می‌کند که مادامی‌که گوشهای وحی گیر وجود داشته باشد دفتر وحی همچنان گشوده خواهد بود. . آوردن دیدگاه پروفسور توشیهیکو ایزوتسو و نقد نظر او هم قابل توجّه است. . نویسنده از صفحه‌ی 26 الی 29 به انواع وحیی که در قرآن وجود دارد و مخاطبین خاص داشته اشاره شده است. در صفحه‌ی 41 نیز تعابیری فنی و نوین از وحی ارائه داده، کما این که بیان کرده است: «وحی کلامی ‌است به طور کلّی دیگر. و نازل شده از موجودی به طور کلّی دیگر. و در ادامه به اختلاف الهیات مسیحی و اسلامی‌در بحث وحی می‌پردازد که قابل تأمّل است. .

از صفحه‌ی 52 به بعد پاسخی است که استاد کاظم محمّدی به تئوری غیر وحیانی بودن و زمینی و شخصی بودن وحی می‌دهد. دلایل عقلی و نقلی که برای رد این نظریه می‌آورد قابل توجّه است. شواهد قرآنی که نشان از آن دارد که پیامبر در وحی دخالت نداشته و وحی رؤیا و خواب و تجربه‌ی درونی آن حضرت نیست، بلکه تنها وی گیرنده و انتقال دهنده‌ی وحی بوده است. آیات زیادی با دلایل عقلی وی همراه است که برای اهل معرفت می‌تواند مفید و اثربخش باشد.

نویسنده در بخش دیگر به کتابهای آسمانی که در قرآن هم از آنها یاد شده اشاره می‌کند، غیر از قرآن که اصل آنها مورد اعتبار و تأیید است ولی در طول زمان دچار تغییرات و تحریفاتی صوری و معنوی قرار گرفته و به برخی از آنها نیز اشاره می‌کند و از لحاظ عقلانی آنها را مورد نقد قرار می‌دهد. در بخش دیگر که قرآن را به عنوان معجزه‌ی جاوید قلمداد می‌کند هم نظر به الفاظ و صورت ظاهری قرآن دارد و هم محتوا و معنای آن را در نظر می‌گیرد و هر دو ساحت آن را معجزه و شگف انگیز تلقّی می‌کند.

مؤلّف در بخش دیگری به جمع آوری و نگارش و تدوین قرآن می‌پردازد که از مسائل مهم برای قرآن پژوهان است و در این باره اهتمامات بلیغی صورت گرفته و آثار متعدّدی نوشته و منتشر شده است. نویسنده‌ی کتاب کاظم محمّدی در این راستا به توجّه پیامبر به نگارش قرآن توجّه می‌دهد و در همین مورد به برخی از کسانی که از کاتبان قرآن بودند یاد می‌کند، چنانکه در قسمتی به 40 نام اشاره می‌کند. . و در ادامه اشکالی که بر کاتب بودن معاویه که برخی از اهل سنّت وی را کاتب می‌دانستند می‌گیرد و رسماً او را از این بابت منکر می‌شود. .

در بخش اسامی‌و صفات قرآن هم بحثی پردامنه با استفاده از خود آیات قرآن بحث تطویل می‌یابد و در قسمتی به اسامی‌مشهور و نامشهور قرآن اشاره می‌کند که در این باره به طور شماره وار با ذکر نام و آیه‌ای که محتوی آن نام است 45 مورد را نام می‌برد. از طریق تفسیر سیّد حیدر آملی موسوم به تفسیر المحیط الاعظم به برخی از همان اسامی‌اشاره می‌کند که از جمله: احسن الحدیث، احسن ما انزل، بشری، بصائر، بلاغ، بیان، بیّنه، تبیان، تذکره، تفصیل، تنزیل، حبل، حدیث، الحق، حق الیقین و غیره را می‌توان یاد کرد. . در ادامه با اعتباری دیگر به 66 مورد اشاره می‌کند که به زعم نویسنده اینها جامع تر و بیشتر قابل توجّه‌اند. ولی آنچه که به زعم نویسنده شهرت دارد و می‌توان روی آن تکیه کرد این اسماء است: قرآن، فرقان، کتاب، ذکر، تنزیل، کلام الله، بیان، نور و حکم. بعد از آن به صفات مشهور قرآن اهتمام می‌کند و به 10 مورد اشاره می‌کند که عبارتند از: مبین، حکیم، مبارک، کریم، مجید، عجب، فصل، عزیز، غیر ذی عوج، و شیر و نذیر.

از دیگر موارد قابل توجّه در این کتاب جدولی است مطوّل که در آن به طور الفبایی نام سوره‌های قرآن را آورده و در مقابل هر سوره ابتدا ترتیب موجود و سپس ترتیب نزول را طبق اقوال مفسّران مرتّب کرده است . غیر از آن جدول دیگری وجود دارد که در آن به ترتیب سوره‌های موجود، یعنی از سوره حمد تا سوره ناس تنظیم شده و در مقابل آن سه ردیف شماره دیده می‌شود که به ترتیب عبارتند از: تعداد آیات، تعداد کلمات و تعداد حروفی که درهر سوره وجود دارد .

در بخش دیگر به دقّت به ظاهر و باطن قرآن اهتمام کرده که از بخشهای مهم و جذّاب کتاب است و در همین باره است که مسئله‌ی تأویل جا باز می‌کند. در ابتدای این بخش یادی هم از اشعار مولانا در کتاب مثنوی می‌کند که دقیقاً به همین مسئله‌ی ظاهر و باطن قرآن توجّه کرده و لایه لایه بودن باطن قرآن را متذکّر شده است. . در بخش آیات مکی و مدنی نیز جداولی دقیق را ترتیب داده و در این جدول ابتدا به ترتیب نزول، نام سوره و ترتیب فعلی قرآن اشاره کرده است که برای محقّقان می‌توان امری کاربردی و مهم تلقّی گردد. در دو بخش متوالی و مستقل به آیات محکم و متشابه و نیز ناسخ و منسوخ اشاره کرده است که هر کدام مباحث پیچیده‌ی خود را دارد و نویسنده سعی کرده به بهترین و ساده ترن روش از هر چهار موضوع یاد کند و به اختصار آنها را با استناد به آیات قرآن تبیین نماید.

در بخشهای دیگر به شأن نزول و کم و کیف آن با استناد به برخی منابع مهم بحث کرده است، سپس به دو مسئله‌ی پیچیده‌ی تفسیر و تأویل پرداخته که هز کدام برای خود دارای شرح و تفسیری خاص است که معانی گوناگونی هم برای تفسیر و هم برای تأویل وجود دارد ضمن این که چه کسی باید به امر تفسیر و تأویل اهتمام کند نیز از مباحث نویسنده در این اثر است. طولانی‌ترین فصل کتاب محتویات قرآن است که در ذیل شماره‌ی 14 وجود دارد که به طور کلّی این محتویات را که شامل هر چیزی در قرآن می‌شود به تفکیک مدّ نظر قرار داده که از جمله عبارتند از: خدا، رسولان الهی که نام آنان که در متن قرآن آمده را مشخص کرده و برای هر کدام یادکردی خاص دارد. بعد به طور مستقل و از محمّد (ص) سخن می‌گوید. از دیگر مسائل: آفرینش، انسان، اجتماعات، اخلاق و عرفان، عقل و فلسفه، علم و دانش، قصص و حکایات، تاریخ و امم، تمثیلات، دنیا و آخرت و موارد دیگر است.

در بخش لغات قرآن طبق رأی برخی مفسّران و قرآن پژوهان، و نیز طبق توضیخ برخی لغت شناسان تعدادی از واژه‌های قرآنی را مشخّص کرده و به غیر عربی بودن آن اشاره کرده است. و این مطلبی است که امروزه نیز کارشناسانی برای خود پیدا کرده است و طبیعی است که در رفت و آمد افراد در جوامع گوناگون و در تعاملات انسانی یکی از چیزهایی که بین ایشان ردّ و بدل می‌شود فرهنگ واژگانی آنان است. خاصه که مکّه در زمانهایی از سال بازار عمومی‌بوده و از دیگر بلاد نیز کسانی بودند که بدانجا سفر کرده و تجارتی داشته‌اند. به هر حال واژه‌هایی به مانند: استبرق، سجّیل، کوّرت، مقالید، اباریق، بیع، تنّور، جهنّم، دینار، روم، سجل و برخی دیگر لغات غیر عربی است که از دیگر بلاد به زبان عربی راه یافته است. در این باره از جمله دانشمندانی که مطالعه کرده است جلال‌الدّین سیوطی است که مورد نظر مؤلّف محترم هم بوده است.

از مواردی که نویسنده از اجتهادات خود در امر اعجاز قرآن استفاده کرده در بخش مربوط به معجزات چشمگیر و قابل توجّه است و این بخش نیز با استنادات بسیار از فصول مهم کتاب است. به ویژه در خصوص اعجاز کلامی‌و متنی قرآن به مهمترین نکات ممکن می‌پردازد که برای هر قرآن پژوهی می‌توان مهم و مفید بوده باشد.

ویژگیها

کتاب وین شرح بی نهایت نیز به مانند دیگر آثاری که از کاظم محمّدی به انتشار رسیده در راستای دین و قرآن است که می‌توان برای آن نکاتی را متذکّر شد:

1. نخستین ویژگی آن است که کتاب اشتسهادات بسیار زیاد به خود قرآن دارد و در واقع برای هر سخنی آیاتی را در نظپر گرفته که خواننده را در پذیرش مطلب مجاب می‌کند.
2. دیگر سبک نگارش کتاب است که بسیار ساده و روان نوشته شده است.
3. نکته‌ی دیگر مستند بودن بحث از سه طریق است، قرآن و حدیث و عقل.
4. ویژگی دیگر گسترده بودن مطالب است و با دقّت و شناخت بالایی تمام محتوای صوری و معنوی قرآن را از بابت موضوعات در این رساله‌ی کوچک جمع کرده است.
5. وجود جدولهای متفاوت کار را برای فهم و مطالعه‌ی جوانان راحت تر کرده و امکان تأمّل را بیشتر می‌سازد.
6. وجود منابع زیاد برای تدوین کتابی مختصر نشان از اهتمام جدّی به معنا و مفهوم اثر است، چنانکه در این کتاب کوتاه از 119 منبع استفاده شده است.
7. به طور پراکنده نظریات بدیع نویسنده است که در خلال بحث دیده می‌شود.

وضعیت کتاب

وین شرح بی نهایت، تألیف کاظم محمّدی

کتاب در یک جلد با مقدّمه‌ای مختصر نوشته شده است. متن کتاب فارسی است و دارای 754 صفحه است. کتاب حاضر در قطع وزیری و با جلد نرم منتشر شده. در آغاز، فهرست مطالب به طور تفصیلی قرار دارد و در انتهای اثر هم فهرستی جامع از منابع و مآخذ و نیز نمایه درج شده است.

منابع مقاله

مقدّمه و متن کتاب و مثنوی معنوی

وابسته‌ها

مولانا و قرآن

آیات مثنوی معنوی

آشنایی با قرآن (محمدی)

سروش آسمانی سیری در مفاهیم قرآنی

مصحف خاموشان

تجلّی ذکر در آینه وحی

یاد خدا

در هندسه‌ی یاد

شرح حدیث ثقلین

معراج پدیده ای شگفت