ابن تیمیه، احمد بن عبدالحلیم

ابن تیمیه، احمد بن عبدالحلیم

نام	ابن تیمیه، احمد بن عبدالحلیم
نام‌های دیگر	اب‍ن ‌ت‍ی‍م‍ی‍ه‌، ت‍ق‍ی‌ال‍دی‍ن اب‍وال‍ع‍ب‍اس‌ اب‍ن ت‍ی‍م‍ی‍ه‌، ش‍ه‍اب‌ال‍دی‍ن اح‍م‍د ب‍ن ع‍ب‍د ال‍ح‍ل‍ی‍م‌ اب‍ن ‌ت‍ی‍م‍ی‍ه‌، ش‍ی‍خ‌الاس‍لام ت‍ق‍ی‌ال‍دی‍ن اب‍وال‍ع‍ب‍اس‌ ح‍ران‍ی‌، اح‍م‍د ب‍ن ع‍ب‍د ال‍ح‍ل‍ی‍م‌ ش‍ی‍خ‌الاس‍لام ت‍ق‍ی‌ال‍دی‍ن اب‍ن ‌ت‍ی‍م‍ی‍ه‌
نام پدر	عبدالحلیم
متولد	661ق
محل تولد	حرّان
رحلت	728 ق
اساتید	ابن عبدالدائم مجد بن عساكر يحيى بن الصيرفى قاسم اربلى
برخی آثار	الرد علی الأخنائي قاضي المالکیة واستحباب زیارة خیرالبریة الزیارة الشرعیة لا البدعیة شرح العقیده الاصفهانیه
کد مؤلف	AUTHORCODE01733AUTHORCODE

برای دیگر کاربردها، شيخ الإسلام (ابهام زدایی) را ببینید.

احمد بن عبدالحليم بن تيمیة حرّاني (۶۶۱-۷۲۸ق)،  فقیه حنبلی و سلفی، محدث، مبتکر و بنیان‌گذار نظریه وهابیت،

یکى از شخصيت‌هاى مشهور جهان اسلام است كه در انديشۀ دينى و معنوى عصر خود و اعصار بعد از خود اثر بسيار مهمى داشته و از افراد معدود بحث‌انگيز و مورد مناقشه در سر تا سر قرون بعد از زمان خویش بوده است.

ولادت

شیخ‌الاسلام تقی‌الدین ابوالعباس احمد بن عبدالحلیم، در شهر حرّان جایی میان موصل و شام كه در آن زمان از مراكز تعليمات مذهب حنبلى بود به سال 661ق در خانواده‌ای از مشایخ حنابله متولد شد.

در خانوادۀ ابن تيمیه در حرّان در قرن 6 و 7ق افراد مشهورى در مذهب حنبلى وجود داشته‌اند.

تحصیلات

ابن تيمیه پرورش علمى و دينى خود را ابتدا در محيط علماى حنبلى دمشق تكمیل كرد.از شيوخ او مى‌توان ابن عبدالدائم، مجد بن عساكر، يحيى بن الصيرفى، قاسم اربلى، ابن ابى اليسر، ابراهیم بن الدرجى و...را نام برد.

ابن تيمیه در اكثر علوم متداول زمان خویش از فقه و حديث و اصول و تفسير و كلام متبحّر بود و در فلسفه و رياضيات و ملل و نحل و عقايد اديان ديگر مخصوصاً مسيحيت و يهود نيز اطلاعات فراوان داشت.وى به زودى بر اثر قدرت بيان و وسعت دانش و زهد و عبادت خود مشهور گرديد و از مراجع مهم فتوا در زمان خود شد.

ابن تيمیه به‌سبب اظهار عقايد خاص خود نسبت به مسائل مختلف(كلامى، فقهى، عرفانى و...) و موضع‌گيرى در برابر شخصيت‌هاى برجستۀ اسلامى، مخالفان و نيز مريدان بسيارى در همان روزگار خویش يافت. از مخالفان او مى‌توان این افراد را نام برد: نصر بن سلمان ابن عمر منبجى (متوفاى 719ق)، ابوحيان اندلسى نحوى (م 745ق) و...از جمله شاگردان و مدافعان سرسخت ابن تيمیه مى‌توان ابن كثير، مؤلف «البداية و النهایة» را نام برد. اما بزرگ‌ترين شاگرد و مدافع ابن تيمیه بى‌شك شمس‌الدين محمد بن ابى‌بكر بن ايوب، معروف به ابن قيم جوزيه (691-751 ق) است كه در همۀ اقوال و عقايد تابع و حامى بى‌چون و چراى او بود و نشر و بسط عقايد ابن تيمیه را در زمان حيات او و پس از مرگ او برعهده داشت.

وفات

سرانجام در سال 728ق در زندان قلعه دمشق وفات یافت. 

آثار

ابن تيمیه هيچگاه از نوشتن و تصنيف فارغ نبود، حتى هنگامى كه به زندان افتاد به نوشتن اشتغال داشت.برخى مصنفات او را تا 300 جلد شماره كرده‌اند.از نوشته‌هاى او در باب عقايد مى‌توان به:الايمان، الاستقامة، التوسل و الوسيلة، الرسالة التدرية، العقيدة الواسطية، بيان الهدى من الضلال، بيان الفرقة الناحية، نقض المنطق، الرّدّ على المنطقيين، الواسطه بين الحق و الخلق، الرد على الأخنائي و غيره اشاره كرد.

عقائد

ابن تيمیه علاوه بر مذهب حنبلى كه مذهب وى بود، به‌تحقيق در مذاهب فقهى و علم كلام و اصول اعتقادات نيز پرداخت و برخلاف اكثر معاصران خود فلسفه و حكمت هم آموخت و با اديان يهود و مسيحيت آشنا شد.كسى كه آثار او را مطالعه مى‌كند و اطلاعات او را در معارف اسلامى از فقه و حديث و كلام و لغت و تفسير مى‌بيند، انتظار دارد كه در بلندنظرى و تعصّب‌ستيزى فردى برجسته باشد و گرد تعصبات و فرقرائى‌هاى زمان خود نگردد، اما او در حدود عقايد مذهب خانوادگى خود(حنبلى) محدود و محصور مانده و در مجادلات و مباحثات كلامى از راه انصاف به دور افتاده و به مخالفان خود با سلاح اتهام حمله كرده است.

ابن تيمیه آنچه را خوانده و ياد گرفته است، در دفاع از اصول حنابله و محدثان به‌كار مى‌برد و فقط آنان را اهل نظر يا به تعبير خودش«نظّار» مى‌خواند و بزرگان انديشۀ جهان و حكماى بزرگ اسلام را به باد انتقادهاى سخت و عنيف مى‌گيرد و حتى بر اشعرى و غزالى و فخر رازى بى‌محابا مى‌تازد و تنها در بعضى از مسائل فقهى از خود استقلال رأى نشان مى‌دهد.

ابن تيمیه متكلمان را اهل بدعت مى‌داند و مى‌گوید فلاسفه و متكلمان حقيقتى را ثابت نكرده‌اند و اصولى را كه بنياد نهاده‌اند با حقيقت متناقض و متعارض است و آنها این اصول را بر آنچه پيامبر اسلام آورده، مقدم مى‌دارند.به گفته ابن تيمیه این گروه‌ها عقل را با نص و ظاهر قرآن و حديث معارض مى‌دانند.او در اين‌باره چهار اصل بيان مى‌كند كه محور همۀ عقائد و آراء اوست:

1-عقل با قرآن و حديث معارض نيست.2-عقل موافق قرآن و حديث است.3-عقليات حكما و متكلمان كه با نقل و سنت معارضى باشد، باطل است.4-عقل درست و صريح و خالص با اقوال حكما و متكلمان مخالف است.به عبارت ديگر ابن تيمیه با استدلالات عقلى بدون تكيه بر قرآن و حديث مخالف است و عقل را تنها در جايى معتبر مى‌داند كه با قرآن و حديث معارض نباشد.

او مى‌گوید حتى در اصول دين هم بايد به کتاب و سنت رجوع كرد و تنها قرآن است كه برای مطالب الهى دلايل عقلى بيان مى‌كند.

مبانى فكرى ابن تيمیه را در سه بخش مى‌توان خلاصه كرد:

1. حمل صفات خبرى بر معناى لغوى:در اصطلاح علم كلام، بخشى از صفات خدا را كه تنها قرآن و حديث از آنها خبر داده و خرد آنها را درك نكرده است، صفات خبرى مى‌نامند.صفاتى مانند:

   يد، وجه، استواى بر عرش و...شكى نيست كه معانى لغوى این صفات ملازم با جسمانى بودن خداوند است و حال آن‌كه خداوند منزه از این معانى است، لذا این صفات با قرائنى كه در سياق آيات آمده به نحوى تأویل می‌كردند كه با واجب الوجود بودن خداوند ناسازگار نيفتد.اما ابن تيمیه اصرار دارد كه این صفات با همان معناى لغوى و عرفى بر خداوند حمل مى‌شود.

   پس اعتقاد ابن تيمیه در توحيد خداوند و اثبات صفات كه اساس عقايد دينى اوست، مبتنى بر دو اصل است:1-آنچه سلف؛يعنى بزرگان صدر اسلام گفته‌اند، صحيح است و بايد از آن پيروى كرد.2-تأویل آيات به معنى اصطلاحى متأخر آن صحيح نيست، بنابراین كسانى كه این نوع صفات را به كمك قرائن موجود در آيات و روايات بر معانى مجازى و كنايى حمل مى‌كنند، مورد انتقاد هستند.

   ابن تيمیه با اعتقاد به دو اصل فوق به مسألۀ صفات كه یکى از مهم‌ترين مسائل كلامى میان اشاعره و معتزله است مى‌پردازد و این مسأله از عمده‌ترين مباحث در كتب و آثار اوست.او مخالفان خود را متهم مى‌كند كه صفات كمال خداوند را منكرند و او را عالم و قادر و حىّ و مريد نمى‌دانند.براساس همین مبنا ابن تيمیه خداوند را قابل اشارۀ حسّى دانسته و معتقد است كه موجود قائم به نفس غير قابل اشارۀ حسى و غير قابل رؤيت وجود خارجى ندارد و ساخته و پرداختۀ ذهن است.اين همان جسمانى بودن و مادى بودن خداست كه ابن تيمیه مى‌كوشد كه حنابله را از آن مبرّا سازد، لذا برای فرار از تهمت مخالفان به معانى قرآنى و لغوى و فلسفى جسم متشبّث مى‌شود و از اقرار صريح به تجسيم تحاشى مى‌كند.

   بنا بر این اتهام او به این عقيده كه قائل به تجسيم خداوند است، از راه الزامات منطقى است كه بر او وارد است.مثلاًوقتى مى‌گوید:خداوند قابل اشارۀ حسيّه است، در حقيقت جسم بودن او را پذيرفته است.

2. كاستن از مقامات پيامبر(ص):بخش دوم تفكر ابن تيمیه عادى جلوه دادن مقامات پيامبران و اولیاى الهى است و اينكه آنان پس از مرگ كوچكترين تفاوتى با افراد عادى ندارند.

   بر این اساس وى مى‌گوید:الف:سفر برای زيارت پيامبر حرام است.ب:کیفیت زيارت پيامبر از کیفیت زيارت اهل قبور تجاوز نمى‌كند.ج:هرنوع پناه و سايبان بر قبور حرام است.د:پس از وفات پيامبر توسل به او بدعت و شرك است.ه:سوگند به پيامبر و قرآن و يا سوگند دادن خدا به آنها شرك است.و:برگزارى مراسم جشن و شادى در تولد پيامبر بدعت به‌شمار مى‌رود.

   زيربناى این نظريات این است كه او برای توحيد و شرك، حدّ منطقى قائل نشده و روى انگيزه خاصى آنها را شرك، بدعت و يا لااقل حرام دانسته است.

3. انكار فضائل اهل‌بيت عليهم‌السلام:وى در کتاب «منهاج السنة» احاديثى را كه دربارۀ مناقب علی عليه‌السلام و خاندان اوست، بدون ارائه مدرک ى، انكار مى‌نمايد و همه را مجعول اعلام مى‌كند و بدين وسيله روح ناصبى‌گرى را پرورش مى‌دهد.

دربارۀ امامت ابن تيمیه معتقد است اهم مطالب دين ايمان به خدا و رسالت حضرت رسول است و هيچ‌كس امامت را شرط لازم اسلام ندانسته است و اگر چنين بود خود حضرت رسول این مطلب را صريحا در زمان حيات خود بيان مى‌كرد.

نقد ديدگاه‌هاى ابن تيمیه

حمل صفات خبرى بر معناى لغوى توسط ابن تيمیه ملازم با قول به تجسيم ذات بارى تعالى است.آياتى كه دستاویز ابن تيمیه است دو نوع ظهور دارد:یکى ظهور إفرادى و تصورى و ديگرى ظهور جملى و تصديقى.مجسّمه و از جمله ابن تيمیه در تفسير این نوع آيات از ظهور نخست پيروى كرده و دومى را به دست فراموشى سپرده‌اند، در صورتى كه كلام عرب، و مخصوصاً فصيحان و بليغان مالامال از مجاز و كنايه است و در این صورت بايد پس از ظهور افرادى و تصورى به دنبال ظهور جملى و تصديقى آن رفت و آن را گرفت.گذشته از اين، این نوع از آيات، آيات متشابهى هستند كه بايد با مراجعه به آيات محكمات تفسير شوند.

اما ديدگاه ابن تيمیه دربارۀ زيارت مرقد پيامبر اكرم صلى‌اللّه‌عليه‌وآله‌و‌سلم، با روايات زيادى كه از پيامبر(ص) دربارۀ استحباب زيارت قبور مؤمنان به‌ویژه شخصيت‌هاى بزرگ اسلامى و شخص رسول اكرم(ص)نقل شده در تعارض آشكار قرار دارد.اين روايات نشان‌گر آن است كه زيارت مرقد پيامبر(ص) به هيچ وجه بدعت نيست بلكه نشانۀ مهرورزى مؤمنان به پيامبر و علامت ايمان ايشان است.اين معنا زيارت قبور امامان اهل‌بيت عليهم‌السلام و صالحان و نیکان را نيز در بر مى‌گيرد.

اما ابن تيمیه برای نخستين بار در آغاز قرن هشتم هجرى، رساله‌اى پيرامون زيارت بيت المقدس نوشت و در آن به حرمت و ممنوعيت سفرهاى زيارتى حكم كرد.وى در مقام اثبات مدعاى خویش به روايت منسوب به پيامبر(ص) استناد كرد.روايت مذكور به سه صورت مختلف نقل شده است:

1-تشدّ الرّحال الى ثلاثة مساجد:المسجد الحرام و المسجد الاقصى و مسجدى هذا.

2-إنما يسافر الى ثلاثة مساجد:مسجد الكعبة و مسجدى و مسجد إيلياء.

3-لا تشدّ الرحال إلاّ الى ثلاثة مساجد:مسجدى هذا و المسجد الحرام و المسجد الأقصى.

ابن تيمیه از این حديث نتيجه گرفت كه اگر كسى نذر كند به زيارت قبر حضرت ابراهیم(ع) یا پيامبر(ص) برود، نذر او به اتفاق پيشوايان مذاهب اربعه باطل است، زيرا سفر او به این مراكز به قصد زيارت حرام است.

اما این حديث هيچ گونه پيوندى با مدعاى ابن تيمیه ندارد و به گفتۀ غزالى در «احياء العلوم» با این حديث هرگز نمى‌توان تحريم سفر به سوى ساير مساجد را اثبات كرد، زيرا لسان حديث،

لسان ارشاد و راهنمايى به این نكته است كه چون تمام مساجد، غير از این سه مسجد، از نظر فضيلت یکسان هستند، صحيح نيست مسلمانى رنج سفر را بر خود هموار كند و به زيارت ساير مساجد و يا اقامۀ نماز در آنها بپردازد.

اما دربارۀ تحريم سفر به اماكن ديگر برای زيارت نيز این روايات هيچ گونه دلالتى ندارد زيرا حديث، دربارۀ مساجد سخن مى‌گوید و بر فرض دلالت، بايد سفر برای ساير مساجد را تحريم كند نه سفر برای ساير اماكن برای زيارت قبور اولیاى خدا، زيرا آنچه محور بحث است، نفيا و اثباتا، همان مساجد است، نه قبور صالحان.بنابراین چنانچه ناروايى سفر به ساير مساجد را بپذيريم، این امر دليل بر ناروايى ساير مسافرتها كه اصلا داخل در موضوع بحث نيستند، نخواهد بود.

گذشته از اين، اگر این حديث ناظر به زيارت پيامبران و صالحان باشد، طبعا در برابر سيرۀ مسلمین، حديث منسوخ و يا مؤوّلى خواهد بود، زيرا پيش از عصر ابن تيمیه همۀ مسلمانان جهان به زيارت قبر پيامبر(ص) مى‌شتافتند و این سيرۀ عمليه، بزرگترين حجت بر جواز و نيز استحباب قصد سفر برای زيارت پيامبران و اولیاى الهى است.

در پایان يادآور مى‌شویم:اگر فرض شود كه این حديث(احاديث) از دلالت گسترده‌اى برخوردار است؛يعنى علاوه بر تحريم سفر به ساير مساجد، سفر به اماكن را نيز تحريم مى‌كند، در این صورت هم مقصود تحريم سفرهایى است كه برای تعظيم مكان خاصى انجام مى‌گيرد، اما اگر هدف از سفر به این اماكن، تعظيم انسانى باشد كه در آن مكان مدفون است و خداوند او را بزرگ شمرده است و ما را به تكريم و محبت او دعوت نموده، چنين سفرى به هيچ وجه داخل در مدلول روايت نخواهد بود.

وابسته‌ها

رسالة ابن تيمية في الأحرف السبعة

الرد علی الأخنائي قاضي المالکیة واستحباب زیارة خیرالبریة الزیارة الشرعیة لا البدعیة

شرح العقیده الاصفهانیه

شرح منهاج الکرامة في معرفة الإمامة و الرد علی منهاج السنة لإبن التیمیة

نظرة في كتاب منهاج السنة النبوية لإبن تيمية الحراني

الرد علی المنطقيين

منهاج السنه النبویه

رساله ابن تیمیه فی الاحرف السبعه

مقدمه فی اصول التفسیر

المقامات و الأحوال المسماة التحفة العراقية

المسودة في أصول الفقه

کتاب منهاج السنة النبویه في نقض کلام الشيعة و القدريه

التفسير الکامل و هو تفسير آي القرآن الکريم

الجواب الصحيح لمن بدل دين المسيح

درء تعارض العقل و النقل أو، موافقة صحيح المنقول لصريح المعقول

شرح حديث أنزل القرآن علي سبعة أحرف

کتاب النبوات

عرش الرحمن و ما ورد فيه من الآيات و الأحاديث؛ و يليه مجموعة الرسائل و المسائل لشيخ الإسلام و هي ثلاثة أقسام

اقتضاء الصراط المستقیم مخالفة أصحاب الجحیم

مجموعة الفتاوی

نقض أساس التقدیس