تاريخ الإسلام السياسي و الديني و الثقافي و الاجتماعي

تاريخ الإسلام
پدیدآوران	حسن ابراهیم حسن (نويسنده)
عنوان‌های دیگر	السياسي و الديني و الثقافي و الاجتماعي
ناشر	مکتبة النهضة المصرية
مکان نشر	مصر - قاهره
سال نشر	مجلد1: 1964م مجلد2: 1964م مجلد3: 1965م مجلد4: 1967م
چاپ	7
زبان	عربي
تعداد جلد	4
کد کنگره	‏‎/ح5ت2 35/63 DS
نورلایب	مطالعه و دانلود pdf

تاريخ الإسلام السياسي و الديني و الثقافي و الاجتماعي، تألیف حسن ابراهیم حسن، کتابی است در چهار جلد، به زبان عربی، با موضوع تاریخ اسلام. نویسنده در این اثر به بیان وجوه مختلف سیاسی و دینی و فرهنگی و اجتماعی اسلام پرداخته است. چاپ حاضر هفتمین چاپ از این اثر توسط انتشارات مكتبة النهضة المصرية است. نویسنده در چاپ هفتم، بخش‌ها و مطالبی را به چاپ‌های پیشین افزوده است.

ساختار

کتاب چهار جلد دارد؛ جلد اول و دوم، هرکدام، حاوی مقدمه چاپ هفتم و محتویات کتاب در 9 فصل است. سومین جلد، حاوی مقدمه کتاب و محتوای مطالب در 11 فصل است.

جلد چهارم، حاوی مقدمه کتاب (اولین چاپ آن) و محتوای مطالب ضمن 12 فصل است.

مقدمه‌ چاپ هفتم در ابتدای سه جلد اول و مقدمه چاپ اول، در ابتدای جلد چهارم آمده است. این مقدمه‌ها به‌لحاظ محتوایی، حاوی یک بخش مشترک است که در ابتدا و انتهای همه آنها آمده و بخشی مختص که اختصاص به مطالبی دارد که در هر جلد بیان شده است.

گزارش محتوا

جلد اول کتاب، به بیان تاریخ دولت عربی در شرق و مصر و مغرب و اندلس در میان سال‌های 1 تا 132ق، مطابق با سال‌های 622 تا 749م، می‌پردازد.

جلد دوم، بیان‌کننده تاریخ عصر اول عباسی در شرق و مصر و مغرب و اندلس در میان سال‌های 132 تا 232ق، مطابق با 749 تا 847م، است. سومین جلد، حاوی تاریخ عصر دوم عباسی در شرق و مصر و مغرب و اندلس است؛ یعنی میان سال‌های 232 تا 447ق، معادل 847 تا 1055م.

چهارمین و آخرین جلد، در بیان ادامه تاریخ عصر دوم عباسی در شرق و مصر و مغرب و اندلس در میان سال‌های 447 تا 656ق، مطابق با 1055 تا 1258م، یعنی از زمانی که سلاجقه کار را به دست گرفتند تا پایان دولت عباسی، است.

جلد اول

نویسنده، درباره جلد اول، می‌نویسد: چاپ اول این کتاب، در ماه اکتبر 1935، در پنج باب منتشر شد؛ این پنج باب، درباره تاریخ عرب قبل از اسلام، بعثت نبوی، خلفای راشدین، دولت اموی و فرهنگ و تمدن عربی در زمان خلفای راشدین و امویان بحث می‌کند. چاپ‌های متوالی از این اثر انجام شد تا به چاپ ششم در اکتبر 1961م، رسید. در آن زمان تصمیم گرفتم در چاپ هفتم، مراجعه جدیدی به آن کنم؛ ازاین‌رو، دوباره به تنظیم آن پرداختم و ماده جدیدی به آن افزودم و به منابع دیگر عربی و فرنگی مراجعه کردم که خواننده آنها را در حاشیه و در ثبت فهارس مصادر می‌تواند مشاهده کند.

تغییرات نویسنده در چاپ هفتم باعث شده که این اثر در 9 فصل ارائه شود. فصل اول، حاوی تاریخ عرب قبل از اسلام است. نویسنده در فصل دوم، درباره بعثت پیامبر اسلام(ص) صحبت کرده که شامل تولد و دعوت و هجرت به مدینه و اقامه شعائر اسلام و جهاد و غزوات و سرایای آن حضرت است. فصل سوم، شامل مباحث تأثیر اسلام بر عرب و حاوی ادعای عمومیت رسالت محمد مصطفی(ص) و مناقشه در آرای مستشرقین در موضوع رسالت است. همچنین شامل مباحث اثر دعوت اسلامی بر دین و اجتماع و ادبیات و سیاست است. در چهارمین فصل، ترجمه‌ای از خلفای راشدین ارائه شده و نویسنده، مهم‌ترین وقایعی را که در زمان آنان رخ داده، در این بخش ارائه کرده است. همچنین به بحث از فتوحات اسلامی و عوامل و نتایجش پرداخته است. در فصل پنجم، از قیام دولت اموی بحث شده و ترجمه خلفای آن ارائه گردیده و در آن مهم‌ترین حوادثی که در آن زمان واقع شده، مانند امتداد نفوذ اسلامی به شهرهای ماوراءالنهر و چین و سند و مغرب و اندلس، بیان شده است. نویسنده، در فصل ششم، از حرکات سیاسی و دینی و جهات مختلفشان و آثار سیاسی و دینی و ادبی و اجتماعی و...، مانند فتنه‌ای که به قتل عثمان و ظهور خوارج و حزب زبیری و مرجئه و معتزله و... انجامید، صحبت کرده است. او فصل هفتم، را به نظم سیاسی و اداری و مالی و جنگی و قضایی حکومت، اختصاص داده است و بیان کرده که چگونه حکومت اسلامی در آن دوران، اداره می‌شد. در هشتمین فصل، اشاره‌ای به حالت فرهنگی و فنی و هنری شده و از انواع علوم نقلی، مانند علم قرائات و تفسیر و حدیث و نحو و ادبیات و علوم عقلی، مانند کیمیا و طب در آن صحبت شده است. نویسنده سپس از سیره‌ها و مغازی و تاریخ فنون، به‌خصوص معماری در این فصل کتاب، بحث کرده است. وی متعرض تأسیس شهرهایی مانند بصره و فسطاط و دمشق و قیروان و... شده. همچنین از مساجد مهمی مانند حرم نبوی شریف و مسجد عتیق و مسجد دمشق و مسجد قیروان صحبت کرده است. او در نهمین فصل، درباره حالت و وضعیت اجتماعی صحبت کرده است. وی درباره طبقات مردم و مجالس غنا و طرب و قصور خلفا و امرا و نوع غذاها و لباس‌ها و زنان و انواع تسلیت، صحبت کرده است.

جلد دوم

مطالب این جلد، در 9 فصل مطرح شده است. در فصل اول، وضعیت احزاب در آخر عصر اموی و اثراتشان در قیام دولت عباسی بیان شده است. نویسنده در فصل دوم، به ترجمه خلفای عصر اول عباسی پرداخته و اهم حوادث تاریخی که در زمان هرکدامشان رخ داده را بیان کرده است. او در فصل سوم، حرکات سیاسی و دینی و جهت‌گیری‌ها و اثراتی که در سیاست و دین و ادبیات و اجتماع و غیره داشته‌اند را بیان کرده است. بحث نویسنده در فصل چهارم، درباره روابط خارجی دولت عباسی با شهرهای مغرب و اندلس و فرنگی و همچنین با بزنطیین و هند است. او در فصل پنجم، از نظم سیاسی و اداری و مالی و جنگی و قضایی حکومت صحبت کرده است تا بیان کند که حکومت اسلامی در آن دوران، چگونه اداره می‌شده است. در ششمین باب، وضعیت اقتصادی و پیشرفت و ترقیات مسلمانان در میدان زراعت و تجارت عرضه شده است. نویسنده در باب هفتم، اشاره‌ای به حالت فرهنگی کرده و از انواع علوم نقلی، مانند علم‌ قرائات و تفسیر و حدیث و فقه و علم کلام و نحو و ادب و انواع علوم عقلی پرداخته و تأثیر تشویق خلفا و امرا و رجال دولت را در ترجمه کتاب‌های غیر عربی به عربی، بیان کرده است. وی درباره مکان‌های درس و فرهنگ و اهتمام مسلمانان به تاریخ و جغرافیا و علم نجوم و ریاضیات و کیمیا و طب صحبت کرده است و بحث درباره فن را در فصلی جداگانه، یعنی فصل هشتم مطرح کرده است. او در این فصل، به بیان تاریخ فنون و خاصه فن معماری، که به‌حق مقیاسی برای تمدن امت‌ها و نهضت و جنبش آنها در هر عصری بشمار می‌آید، پرداخته است. در نهمین فصل، وضعیت اجتماعی آن دوران بیان شده است. او درباره طبقات جامعه عباسی و مجالس غنا و طرب و قصور خلفا و امرا و وزرا و... و انواع غذا و لباس و اعیاد و مراسم و انواع تسلیت و تأثیرات زنان در این جوامع، صحبت کرده است.

جلد سوم

مطالب جلد سوم، ضمن یازده فصل مطرح شده است. فصل اول، درباره اثر استبداد سلطه اتراک است و بیان اینکه تولیت عزل و نصب خلفا چگونه به دست آنان افتاد. این عامل به‌عنوان ضعف دولت عباسی و زوال نهایی آن به دست تاتار در سال 656، نیز در همین فصل تبیین یافته است. در فصل دوم، درباره دوره امارت امیران در سال‌های 324 تا 334ق، بحث شده و بیان شده که چگونه امیرالامراء در سطلنت خویش استبداد می‌ورزید، تا جایی که در جمیع امور دولت اظهار نظر می‌کرد. در فصل سوم، وضعیت دولت عباسی، به‌خصوص در شهرهای عراق و اهواز و کرمان در ایران، در زمان حکومت شیعی آل بویه، در سال‌های 334-447ق، بیان شده است. فصل چهارم، به بحث از ولایات اسلامی مستقل از دولت عباسی صحبت می‌کند؛ مثل دولت طاهریان در زمان مأمون عباسی در خراسان در سال‌های 205 تا 259ق، یا دولت صفاریان 254 تا 290، یا سامانیان و اخشیدیان و فاطمیان و...

در فصل پنجم، درباره حرکات سیاسی و دینی و مواجهات مختلف آن بحث شده و طوایف اثنا‌عشری و اسماعیلی و سبعی و قرامطه و بیان مراتب دعوت‌های اسماعیلیان و فاطمیان و... در این بخش، مطرح شده است. مباحث مربوط به دروزیان و غلات و صوفیان نیز در این بخش، بیان شده است. ششمین فصل، درباره ارتباطات خارجی دولت عباسیان در شرق و دولت فاطمی در مصر و دولت اموی در اندلس و بزنطیین و دولت‌های غربی اروپا و روس و... است. هفتمین فصل، دربردارنده مباحث مربوط به نظم سیاسی و اداری و مالی و جنگی و قضایی حکومت عباسیان است. هشتمین فصل، دربردارنده مباحث اقتصادی آنان است. فصل نهم، حالت‌های فرهنگی آنان و مواجهه آنها با علوم را بیان کرده است. نویسنده در این فصل، از بزرگان شعر عربی، مانند ابن رومی و ابوطیب متنبی و ابوالعلاء معری و همچنین از بزرگان شاعران فارس و مصر و اندلس، مانند ابوحامد انطاکی و ابن هانی اندلسی صحبت کرده است. او بزرگان نثر مانند جاحظ و ابواسحاق صابی و خوارزمی و بدیع‌الزمان همدانی و ابوالفتح بستی و... را هم در این فصل مطرح کرده است. وی در فصل دهم، به تاریخ فنون، به‌خصوص فن معماری اشاره کرده است. فصل یازدهم، حاوی بیان وضعیت اجتماعی دوران عباسی است.

جلد چهارم

جلد چهارم، مدت‌زمان دو قرن را در خود جای داده است؛ یعنی از سال‌های 447 تا 656 را. این جلد، از سالی که سلجوقیان زمام حکومت در دولت عباسی را به دست گرفتند، شروع شده و تا پایان خلافت عباسی در بغداد به دست تاتار در سال 656ق، مطابق با 1258م را شامل می‌شود. این دوران، با وجود نشانه‌های ضعف در خلافت عباسی، مشخصات و مظاهر فرهنگی خودش را دارد. در این دوران، دولت‌های زیادی تشکیل شدند که اثر بزرگی در پیشبرد تمدن اسلامی داشتند. در این دوره، پس از اینکه بغداد، مرکز تمدن اسلامی شد، در کنارش مراکز دیگری مانند قاهره و بخارا و غزنه و مراکش سر برآوردند و در آنجاها تمدن و علوم و آداب رخ نمایاندند. دلیل این امر تشویق خلفا و امیران به علم‌آموزی بود. این جلد، در 12 فصل ارائه شده است.

وضعیت کتاب

فهرست مطالب هر جلد، در ابتدای آن آمده است. سه جلد اول، هفت بار تجدید چاپ شده، ولی جلد چهارم، اولین چاپ آن است.

فهرست منابع، بر اساس حروف الفبا نسبت به نام‌های مؤلفان و نیز فهارس نام‌های اعلام مرد و زن و اماکن و حوادث تاریخی مهم، در انتهای هر جلد بیان شده است.

ترجمه اردوی جلد اول تا سوم، در پاکستان انجام شده و ترجمه اندونزیایی و انگلیسی آن نیز از نویسنده درخواست شده است.

منابع مقاله

مقدمه‌های هر جلد از کتاب.