میر بهار

میرِ بهار
عنوان‌های دیگر	چهارپاره‌های علوی کاظم محمّدی (نویسنده)
ناشر	انتشارات نجم کبری
مکان نشر	ایران ـ کرج
سال نشر	1397 ش
چاپ	1
شابک	‎8-89-2905-964-978
موضوع	شعر فارسی. امام علی (ع). رباعیات فارسی.
زبان	فارسي
تعداد جلد	1
کد کنگره	‏ 9چ8ح/8361 PIR

میرِ بهار با عنوان فرعی چهارپاره‌های علوی، سروده‌ی استاد کاظم محمّدی است. این پژوهشگر که بیش از یک‌صد اثر عرفانی، فلسفی و دینی دارد از دیرباز در شعر و ادب نیز دستی داشته و منظومه‌هایی را برساخته است. از اشعار قدیم او یکی مثنوی خُم گلرنگ است که اخیراً بانو نرگس گلپروری راد از شاگردان قدیمی‌استاد کاظم محمّدی شرحی روانکاوانه بر مبنای اندیشه‌ها‌‌ی یونگ و کمبل بر این سروده‌ی عرفانی نوشته است به نام جرعه‌ای حیرت از خُم گلرنگ. غیر از آن نیز از برخی منابع چنین بر می‌آید که وی مثنوی‌های بلند دیگری هم داشته است، از جمله مثنوی محاکمه‌ی کربلا و نیز مثنوی عشق و قلم.

گذشته از مثنوی‌ها، از وی اشعار زیادی در قالب غزل و قصیده هم وجود دارد ولی در این زمانهای اخیر در کارنامه‌ی شعری او چندین کتاب ارزنده در قالب رباعی دیده می‌شود که نام برخی از این رباعیات بدین شرح‌اند: نقطه‌ی آغاز، که اختصاصاً به پیامبر خاتم (ص) مربوط می‌شود، نرد عشق به مفاهیم عاشقانه همت گماشته، تازیانه‌های رباعی اشعاری است عرفانی و جهت سلوک معنوی، شهر بهشت، دنیای شما، رباعی ایّام، ایّام رباعی مجموعه اشعاری است که به مقولات اجتماعی می‌پردازد و جنبه‌ی معرفتی و هشدارباش دارد. و نیز شعر قرآنی که منحصراً به مفاهیم قرآنی توجّه کرده و به آیات اختصاص یافته است.

امّا میرِ بهار چهارپاره‌های علوی است که صرفاً وجود نازنین امیرالمؤمنین علی (ع) را دنبال می‌کند و او را در تمام مراحلی که قرآن و سنّت توصیف کرده است به وصف و تعریف پرداخته است. میرِ بهار شاخصه‌ی امام بزرگی است که در دل شیعیان خود گلهای تازه و میوه های نو قرار می‌دهد و فضای وجودی آنان را بهاری و خوش و خرّم می‌کند. در سرآغاز کتاب مقدّمه ای هست و ابتدای مقدّمه به چهارپاره ای اشاره می‌کند که همین مفهوم میرِ بهار را بیان می‌کند:

من جمله خزانی ام تویی میر بهار		انفاس تو می‌کند جهان را بیدار
این زردی و این سردی من نیک ببر		آن رونق وحی و سبزی روح بیار

ساختار

کتاب میرِ بهار اثری است منظوم و ادبی در 122 صفحه که حاوی 208 رباعی در باره‌ی امام علی (ع) است. رباعیات کتاب به طور مسلسل و با شماره از عدد 1 تا 208 را پیاپی در بر دارد. کتاب با مقدّمه ای نسبتاً مشروح در 14 صفحه توضیحات کافی در باره ی این کتاب را به خواننده ارائه داده است و معلوم داشته که در این اثر از چه چیزی سخن خواهد گفت، چنانکه در بخشی از همین مقدّمه آمده است: این بنده نیز مشقی از عشق و ارادت به مولای متّقیان را در قالب چهارپاره ها و رباعی ای چند در این مجموعه جمع کرده و به عنوان عرض ادبی به ساحت آن انسان کاملِ نورانی تقدیم می‌کنم. ای بسا که به زعم برخی، برخی از ابیات دقیقاً بر مدار رباعیات قالبی و فیکس نباشد، ولی آنچه که هست اینکه مضامین معتبر و تخصّصی است، هر چند که از لحاظ قالب نیز از دیر باز اختلاف بوده و هست و خواهد بود. وقتی که هنوز در بین اساتید فن در تقطیع ابیات اختلاف وجود دارد بگذار تا این ایراد احتمالی نیز بر اوزانِ رباعیِ غیرِ مکرّرِ این راقم نیز وجود داشته باشد. باری آنچه که گفته شده چنان که پیش از این نیز اشارت دادیم، یا ترجمانی از احادیث نبوی در خصوص شخص امام است که در آثار روایی و حدیثیِ ما نیز اسناد آن به وفور موجود است و یا ترجمانی از عباراتِ خود اوست که در قالب رباعی تدوین یافته و یا تمجید و تعریفی از صفات بارز و بلند اوست که در اشکال گوناگون مورد مدح و تمجید اهل معرفت و هنر قرار گرفته است.

در این عبارت به خوبی آنچه که در متن کتاب وجود دارد شناخته می‌شود، هم اشاره به اصل کار صورت گرفته که شناساندن امام علی (ع) است و هم اینکه در قالب رباعی که شاید برخی موافق با رباعیات فیکس و قالبیِ عمومی‌نباشد. پیش از این نیز در همین مقدّمه اشاره شده که در این باره روال مولانا را دنبال می‌کند و چندان در قید و بند قوافی و ردیف و صورت شعر نیست، که صورت شعر بر ساخته است و باطن شعر جوششی درونی و الهامی. غرض شاعر این اثر بی اینکه داعیه ی شعر داشته باشد این است که بتواند در این قالب سخنانی را در معرّفی آنچه که مطلوب اوست بیان کند و لذا در این کتاب به تمام آنچه که مربوط به زندگی و رفتار امام در تمام مدّت زندگی از ولادت تا شهادت است را مدّ نظر قرار داده است. در واقع این کتاب تاریخ زندگانی امام در قالب رباعی است. و لذا این کتاب به طور کاملاً انحصاری و ویژه فقط در باره ی آن امام همام بحث می‌کند و در این قالب به معرّفی او می‌پردازد.

گزارش محتوا

کتاب میرِ بهار اثری است ادبی و منظوم در قالب چهارپاره و رباعی که به شرح زندگانی امام علی(ع) می‌پردازد و دقایق زندگانیِ او را از آغاز تا انتها، از ولادت تا شهادت به بیان می‌آورد. تعدادی از این ابیات با روز ولادت او مربوط می‌شود، یعنی به سیزدهم رجب و ولادت آن جناب در خانه‌ی کعبه. برخی به همراهی و ارادت به رسول خدا(ص) و همراهی و دنباله روی تا آخرین ثانیه های عمر آن حضرت. برخی به ماجرای رزمها و قدرتنمایی ها و شجاعتهای او اشاره دارد. برخی به مصائب و سختی‌هایی که برای او بعد از پیامبر ایجاد کرده اند و بخشی هم به خلافت و زمامداری و عدالت و حکمت و انصاف و علم و حلم و دانش او. به هر جهت این اثر صرفاً زندگی آن امام بزرگ را به نظم در آورده و بهترین تحلیل و توصیف را از کارهای وی به نمایش در آورده است.

نویسنده کتاب، استاد کاظم محمّدی قبلاً در مجموعه آثاری سهم خود را در ارادت به امام و تشیّع با نوشتن کتابهایی در این باره نشان داده است و لذا در کارنامه‌ی ولائیِ او کتابهایی همچون: امام علی انسان ناشناخته، شرح حدیث ثقلین، آشنایی با نهج‌البلاغه، سیمای اهل تقوی و شعر علوی را دارد. در همین کتاب، یعنی میرِ بهار نیز تعداد قابل توجّهی از رباعیات اختصاص به ارادت نویسنده به آن جناب را نشان می‌دهد. و در واقع این کتاب نیز نشان همین ارادت و عشق می‌تواند باشد. به هر روی ذکر برخی از این رباعیات ما را با محتوای آن آشنا می‌کند:

رباعی شماره 4:

اسلام نبی به جز علی یار نداشت		بر جان نبی جز علی ایثار نداشت
بر کار گران و پُر بهای حیدر		جز غیرت حق، دگر خریدار نداشت

رباعی شماره 6:

در دین خدا از همه اقواست علی		هم صاحب خُلق و عقل و تقواست علی
در دایره ی قضاوت و علم و خبر		تردید مکن کز همه اقضاست علی

رباعی شماره 8:

در راه خدا چو بازوی حیدر باش		اندر بر دشمنان حق صفدر باش
گر پیش علی نشسته ای ای درویش		خدمت بکن و شیفته چون قنبر باش

رباعی شماره 13:

آمد رجب المرجّب آن ماه عزیز		بشتاب که با نفس ببایست ستیز'
گر قدرت تو حریف این نفس نبود		در خالق اکبر و امیرش بگریز

رباعی شماره 15:

بتهای عرب به دست آن شاه شکست		هم ظلمت کفر عرب از ماه شکست
بیچاره کسی که با همه لطف علی		در باور و ایمان علی راه شکست

رباعی شماره 18:

هر کس به علی روی کند حق باشد		رنگ رخ کافرانش ازرق باشد
چون قاسم و حاکم بجزا هست علی		آن کس که بود منکرش احمق باشد

رباعی شماره 30:

هر کس ز علی جدا شود گمراه است		گر مادر و گر پدر بود بی راه است
در روز قیامت از نباشی علوی		حقّا که فقط حسرت و سوز و آه است

رباعی شماره 63:

از بعد نبی ستمگران راه زدند		آتش به دل حریم الله زدند
با غصب خلافت و ندانم کاری		آتش به دل مردم آگاه زدند

رباعی شماره 64:

در دین خدا به حق جفاها کردند		نفی سخن و کلام طاها کردند
گفتند کفایت است ما را به کتاب		با نفیِ علی ستم به ماها کردند

رباعی شماره 67:

آنان که ولایت علی بستودند		پس حکم ولایت از چه رو بربودند
در خُمّ غدیر تهنیتها گفتند		از بعد نبی، غیر آن بنمودند

چنانکه از محتوای اشعار پیداست استادکاظم محمّدی نه تنها از اعتقاد و عشق و باور خود سخن گفته و خود را در سلک ارادتمندان حضرتش درآورده بلکه در این اثر به عنوان یک راوی تاریخ اسلام را روایت می‌کند. از سیزدهم رجب تا روز بیست و یک رمضان را به سان مورّخ که تاریخ را می‌نویسد و یا تحلیل می‌کند به روایت تاریخی و فلسفه و اغراضی که در رفتارها نهفته می‌پردازد. حوادث مهم را روایت می‌کند و نقش آفرینان مثبت و منفی را در این حوادث نشان کرده و تحلیل فلسفیِ خود را هم در ضمن همین اشعار و البتّه در قالب رباعی به مخاطب خود انتقال می‌دهد. و لذا ما در این اثر تنها با یک مجموعغه شعر ادبی مواجه نیستیم، بلکه با یک تاریخ مواجهیم، آن هم تاریخ اسلام و تاریخ زندگی امام علی (ع).

سخن گفتن از شمسیر علی، سخن گفتن از عدالت و دادگری علی، یاد جنگها و جهادهای علی، سخنرانی های پر شور و حکیمانه علی، باب علم و حکمت و جنّت بودن علی، راستی و درستی علی، مطلوب و محبوب بودن علی، خلافت علی، جفاها به علی، غدیر خم، سقیفه، اُحد، بدر، خیبر، صفّین، نهروان، جمل، حلم و صبر و طاقت علی، و شهادت علی در واقع تمام تاریخ اسلام است که از روز نخست تا پایان آن تمام محوریّت با او بود و او بود که خداوند وی را می‌ستود و در ناشناخته بودنش نیز زمین و زمان گواه بودند.

در رباعی 193 استاد کاظم محمّدی و البتّه در بسیاری از رباعیات در این مجموعه دردمندی و عشق او موج می‌زند و فریاد او از همه بابت در این حقیقت بلند است، چنانکه می‌گوید:

از بعد نبی پشت به حیدر کردند		آن باب مدینه را مکدّر کردند
از بهر هوای نفس و دنیای دنی		با نام خدا در همه جا شرّ کردند

آخرین رباعی، یعنی رباعی 208 آخرین سخن را در باره ی امام علی(ع) این گونه سر می‌دهد:

از سرّ علی کسی خبردار نشد		کس در دو جهان محرم آن یار نشد
با خلق نشست و کس ندانست که کیست		کس واقف آن صاحب اسرار نشد

ویژگیها

در نگاهی کلّی به کتاب میرِ بهار می‌توان به نکته‌هایی خاص بدین شرح اشارت کرد:

1. نام کتاب تشبیهی لطیف و زیباست.
2. جمع اثری که حاوی صرفاً حاوی رباعی در باره ی امام علی باشد نیز قابل توجّه است.
3. گستردگی مضمون اثر که به تمام مقولات تاریخ اسلام و تقریباً تمام دقایق زندگی امام توجّه داده نیز از محاسن مهمّ این اثر است.
4. نگاهی فلسفی و دیدی نقّادانه در این اثر یکی از ویژگیهای ارزشمند کتاب است، که نشان می‌دهد نویسنده تنها شاعر نیست، بلکه از شعر به عنوان وسیله‌ای برای بیان مقاصد معنوی و اصلی استفاده می‌کند، بی این که اعتبار شعر را نادیده گرفته باشد.
5. این که نویسنده عقاید و آراء و باورهای خود را در تحلیلی تاریخی آورده است امری مهم است.
6. اینکه یک تاریخ بزرگ و خاص را در قالب شعر عرضه کرده نیز امتیازی ویژه برای این اثر است.

وضعیت کتاب

میرِ بهار با عنوان فرعی چهار پاره‌های علوی، تألیف کاظم محمّدی

کتاب یک جلد، دارای مقدّمه ای گویا و کامل است. در این کتاب 208 رباعی وجود دارد. متن آن فارسی و دارای 122 صفحه است، کاغذ آن مرغوب، با جلد نرم و طرحی متناسب با نام کتاب می‌باشد.

منابع مقاله

مقدّمه و متن کتاب

وابسته‌ها

پرتو ساقی، جامع احادیث مثنوی

امام علی انسان ناشناخته

چنین گفت پیغمبر

شرح حدیث ثقلین

نقطه‌ی آغاز

تازیانه های رباعی

شهر بهشت

دنیای شما

آشنایی با نهج‌البلاغه

نرد عشق

رباعی ایّام، ایّام رباعی

امام علی دانای اسرار