مسالك الأبصار في ممالك الأمصار: تفاوت میان نسخه‌ها

مسالك الأبصار في ممالك الأمصار
مسالك الأبصار في ممالك الأمصار
پدیدآوران	صالح، ابراهیم (محقق) بارود، بسام محمد (محقق) رووف، عماد عبدالسلام (محقق) عباس، حمزه احمد (محقق) حور، محمد ابراهیم (محقق) قیسی، نوری حمودی (محقق) دلیمی، محمد نایف (محقق) رضا، صالح (محقق) عبدالجاسم، عبدالعباس (محقق) سامرائی، یونس احمد (محقق) مسلم، مصطفی (محقق) ابن فضل‌الله عمری، احمد بن یحیی (نویسنده) خطیب، محمد عجاج (محقق) شاذلی، احمد عبدالقادر (محقق) جبوری، یحیی وهیب (محقق) خالص، ولید محمود (محقق)
ناشر	المجمع الثقافي ج: 3, 4, 5, 7, 8, 9, 10, 12, 15, 16, 19, 22, 24, 27
مکان نشر	ابوظبی - امارات ج: 3, 4, 5, 7, 8, 9, 10, 12, 15, 16, 19, 22, 24, 27
سال نشر	1424 ق یا 2003 م
چاپ	1
موضوع	جغرافیای اسلامی - متون قدیمی تا قرن 14 جغرافیای قرون وسطا کشورهای اسلامی - جغرافیا
زبان	عربی
تعداد جلد	27
کد کنگره	‏G‎‏ ‎‏93‎‏ ‎‏/‎‏الف‎‏2‎‏م‎‏5
نورلایب	مطالعه و دانلود pdf
	v; t; e;

نسخهٔ کنونی تا ‏۲۵ ژوئن ۲۰۲۱، ساعت ۲۳:۵۶

مسالک الأبصار فی ممالک الأمصار اثر عربى احمد بن یحیى بن فضل‌الله عمرى، پرحجم‌ترین کتاب در باب جغرافیاى تاریخى است که در قرن هشتم هجرى تألیف شده است.

ساختار

کتاب فرهنگامه‌اى مشتمل بر 27 جلد مى‌باشد ولى به نظر برخى، در اصل سى و دو جلد بوده است. نسخه حاضر، مشتمل بر جلدهاى 3، 4، 5، 7، 8، 9، 10، 12، 15، 16، 19، 22، 24 و 27 این مجموعه مى‌باشد و هر کدام، جداگانه از سوى محققان مختلفى، مورد تحقیق و پژوهش قرار گرفته است.

اکثر جلدها، با مقدمه محقق، در بیان نحوه تحقیق، نسخ موجود از کتاب و مصادر تحقیق آغاز شده است.

گزارش محتوا

این اثر از جمله کتاب‌هاى غنى و دائرةالمعارف‌گونه عصر ممالیک مصر است که مجموعه عظیمى از مطالب جغرافیایى، تاریخى، ادبى، دینى، فقهى، رجال، طبیعیات را فراهم آورده و بدون شک، جامع‌ترین و گویاترین اثر در مورد موقعیت علمى زمان اوست.

کتاب داراى دو بخش اصلى است:

الف) جغرافیاى زمین و مسائل مربوط به آن که مشتمل بر دو نوع است:

نوع اول با عنوان «فى ذکر المسالک»، بر پنج باب زیر تقسیم مى‌شود. هر باب خود شامل فصل‌هاى گوناگون است. این بخش، به تاریخ طبیعى، جغرافیاى طبیعى و متعلقات آن، به ویژه به مطالب مربوط به سرزمین‌هاى مصر، شام و حجاز مربوط مى‌شود. (بخش «فى ذکر المسالک» در نسخه حاضر موجود نیست.)
نوع دوم با عنوان «فى ذکر الممالک»، به پانزده باب تقسیم شده و نویسنده به ترتیب، از مشرق به طرف مغرب، از دولت‌ها و سرزمین‌ها زیر سخن مى‌گوید:

هند و سند، ممالک خاندان چنگیزخان، گیل و گیلدن، جبال، ترکان روم (آسیاى صغیر)، مصر با شام و حجاز، یمن، مسلمانان حبشه، سودان، مملکت ملّى، جبال بربر، آفریقا، برّ العدوة (مراکش)، اندلس، عرب، بدویان معاصر و سرزمین‌شان.

ب) موجودات روى زمین که بر دو دسته ناطق و غیر ناطق تقسیم مى‌شوند:

در این بخش، مؤلف ساکنان کره زمین را به شرقى و غربى تقسیم کرده و ترجمه احوال بزرگان، پزشکان، دانشمندان، فقیهان، سیاستمداران و دولت‌مردان را گرد آورده است.

با آنکه برخى از جلدهاى کتاب در نسخه حاضر موجود نیست، اما براى اطلاع خوانندگان و جامع بودن مقاله، گزارش مختصرى از تمام مجلدات به ترتیب ارائه مى‌شود:

درباره زمین، دریاها، راه‌ها، کوه‌ها، دریاها، مساجد از جمله مسجد الحرام، مسجد الاقصى، قبرهاى انبیاء و مقامات، طوایف امت‌ها و اقلیم‌هاى اول، دوم و سوم از اقلیم‌هاى هفت‌گانه است.
درباره اقلیم چهارم، پنجم، ششم و هفتم و مشاهیر مملکت‌هاى مسیحى، طول مدت شب و روز، دریاها و آنچه متعلق به آن‌هاست، ریاحین چهارگانه، عجایب سرزمین‌ها و دریاها، قبله و دلایل آن از نظر فقها، نجوم، بادها، کوه‌ها، رودها، ستارگان، کسوف و خسوف، دریاها و راه‌هاست.
نوع دوم با عنوان «فى ذکر الممالک» در شش باب و هر باب در چندین فصل، درباره ممالک اسلام مى‌باشد. در این مجلد، پیرامون ممالک هند و سند، مملکت خاندان چنگیز خان، ممالک گیلان، کوهستان (جبال)، روم، مصر و شام و حجاز بحث و گفتگو شده است.
تتمه نوع دوم بوده و از باب هفتم تا پانزدهم را در خود جاى داده است. در این جلد، درباره ممالک یمن، مسلمین در حبشه، مسلمانان در سودان از نیل تا مصر، مالى، کوه‌هاى بربر، آفریقا و مملکت اندلس و نیز اعرابى که در زمان نویسنده مى‌زیسته‌اند مطالب جامعى ذکر شده است.
در دو فصل، درباره ساکنان زمین و مشاهیر شرق، غرب و دیار مصر از جمله محدثین و قراء سخن رفته است.
درباره ابوحنیفه و امام شافعى و اصحاب ایشان بحث شده است.
شرح حال مختصرى است از دانشمندان و علماى علم لغت، نحو و معانى و بیان در شرق، غرب و مصر از جمله ابوحنیفه، شافعى، أبوعبیدة معمر بن مثنى تیمى، ابوبکر اللؤلؤى القیروانى، جمال‌الدین بن المکرّم است.
در سه قسمت، درباره طوایف فقراء صوفیه از جمله: ابومسلم خولانى، أبو عبدالله محمّد بن اسماعیل مغربى، ابوالفیض ذوالنّون مصرى است.
پیرامون حکما، فلاسفه پنج‌گانه یونانى، اطباء در شام و هند و سریان و مصر بحث شده است.
به شرح حال اصحاب موسیقى اختصاص یافته و ضمن آن، به برخى از اصطلاحات موسیقى از جمله بعد الطنینى و بعد ذى الربع نیز اشاره شده است.
برخى از مشهورترین وزراى شرق، غرب و دیار مصر مانند بدیع الزّمان همدانى، ابن اثیر حلبى، محمود بن سلمان بن فهد معرفى شده‌اند.
درباره صاحبان انشاء که در خدمت خلفا و ملوک در سمت مشرق بوده‌اند.
سیزدهم، درباره مشاهیر خطبا در شرق، غرب و مصر مى‌باشد.

14-19- پیرامون شعر از دوره جاهلیت تا دولت بنى امیه و بنى عباس از متنبى تا ابن هباریه، بحث شده است.

20-21- درباره حیوانات، پرندگان، حشرات، نباتات و حیوانات آبى،

22-24 درباره معادن، فلزات و احجار، کلام نزد ادیان و طوائف متدینین و دولت‌هاى عباسیان، امویان و امویان اندلس مى‌باشد.

25- مطالبى درباره بنى اسرائیل، ذکریا(ع) و پسرش یحیى(ع)، عیسى بن مریم(ع)، خراب شدن بیت‌المقدس در نوبت دوم، ملوک هند، اخبار چین، اخبار ملوک ترک، رویدادهاى بزرگ ناشى از حمله مغول، جنگ‌هاى صلیبى و پیدایش امپراتورى تیمور و اقتدار ممالیک گنجانده شده است.

26- درباره برامکه، دولت بنى زیاد، ملوک یمن، قرامطه، دولت فاطمیان، ملک بنى بویه، سلجوقیان، دولت خوارزمشاهى، ابن تومرث و عبدالمؤمن بحث شده است. 27- پیرامون استیلاى فرنگیان بر طرابلس، ابتداى ظهور دولة غوریة و انقراض آل سبک تگین بوده و در ضمن آن، از حصار فرنج عکا، استیلاء فرنج على عکا، حوادث یمن و حوادث تا سال 744ق بحث و گفتگو شده است.

در زمان نویسنده، مصر و شام، مجموعاً مملکت «ممالیک مصر» را تشکیل مى‌داد. این دولت که از 640ق1252/م تا 922ق1517/م حیات و حکومت داشته، در طول تاریخ بالنسبه طولانى خود، با مغولان ایران (ایلخانان، از خاندان تولوى) در امتداد فرات، هم مرز بوده و جنگ‌هاى طولانى و مناقشات پى‌درپى را از سر گذارنده، لذا در سیاسیت خارجى خود، دوستى و اتحاد با خاندان جوچى در روسیه را سر لوحه عمل خود قرار داده است.

تاریخنگارى نویسنده در باب تاریخ مغولان، در اساس، متأثر از دیدگاه سیاسى دولت ممالیک در مورد مغولان ایران و روسیه و بالطبع، جانبدارى از خاندان جوچى مى‌باشد. آنان هر چند مسلمان شده و پیوند استوارى با ممالیک که خلافت عباسى را نیز احیا کرده بودند، داشتند، اما مدعى بودند که وارث واقعى چنگیزخان هستند و غرب آسیا بنا بر وصیت او، به خاندان جوچى مى‌رسد.

تداوم واردات برده از قفقاز و سواحل دریاى سیاه که اساس توان نظامى ممالیک را تشکیل مى‌داد نیز بر توسعه و تحکیم این روابط مى‌افزود. لذا در مباحث تاریخى و جغرافیایى کتاب، انعکاس اوضاع زمان را به خوبى مى‌توان دید.

با این حال، حجم بسیار کتاب و اینکه به صورت خطى و به زبان عربى است، استفاده از آن را مشکل ساخته است.

وضعیت کتاب

پیش از انتشار کامل مجلدات کتاب، جزء اول کتاب به کوشش احمد زکى پاشا در سال 1342ق1924/م در قاهره؛ «وصف افریقیة و المغرب و الاندلس» فى اواسط قرن هشتم هجرى، به کوشش حسن حسنى عبدالوهاب در مجلة البدر تونس در 1341ق؛ بخش مربوط به آفریقا (به جز مصر) با ترجمه فرانسوى توسط گود فروادومنبین در 1927م در پاریس و اجزاى دیگر نیز به صورت مجزا به چاپ مى‌رسید.

در نسخه حاضر، جلد سوم با تحقیق: احمد عبدالقادر الشاذلى؛ چهارم: حمزه احمد عباس؛ پنجم: محمد عجاج الخطیب، مصطفى مسلم و صالح رضا؛ هفتم: عبدالعباس عبدالجاسم، هشتم: بسام محمد بارود؛ نهم: تحقیق بسام محمد بارود؛ دهم: یحیى الجبورى؛ دوازدهم: ابراهیم صالح؛ پانزدهم: تحقیق ولید محمود خالص؛ شانزدهم: محمد ابراهیم حوّر؛ نوزدهم: یونس احمد السّامرائى؛ بیست و دوم: عماد عبدالسلام رؤوف؛ بیست و چهارم: تحقیق یحیى الجبورى و بیست و هفتم: با تحقیق حمزه احمد عباس، در سال 1424ق2003/م منتشر شده است.

فهرست مطالب در انتهاى همه مجلدات و فهارس دیگرى نیز در انتهاى برخى از جلدها ذکر شده است. تحقیقات خوبى بر کتاب انجام شده که در پاورقى اثر آمده است.

منابع مقاله

مقدمه و متن کتاب.
خیراندیش، عبدالرسول، مسالک الابصار فى ممالک الامصار بزرگ‌ترین اثر جغرافیاى تاریخى تألیف شده به وسیله مسلمانان، مجله کتاب ماه تاریخ و جغرافیا، آذر 1377، شماره 14، صص 15-17.
دائرةالمعارف بزرگ اسلامى، مدخل ابن فضل‌للّه، تألیف ابوالحسن دیانت، ج4، ص406.
کراچکوفسکى، تاریخ نوشته‌هاى جغرافیایى در جهان اسلامى، ترجمه ابوالقاسم پاینده، ص 319-324.

@@ خط ۱: / خط ۱: @@
-<div class='wikiInfo'>
+{{جعبه اطلاعات کتاب
-[[پرونده:NUR02263J1.jpg|بندانگشتی|مسالك الأبصار في ممالك الأمصار]]
+| تصویر =NUR02263J1.jpg
-{| class="wikitable aboutBookTable" style="text-align:Right"
+| عنوان =مسالك الأبصار في ممالك الأمصار
-|+ |
+| عنوان‌های دیگر =
-|-
+| پدیدآوران =
-! نام کتاب!! data-type='bookName'|مسالك الأبصار في ممالك الأمصار
+[[صالح، ابراهیم]] (محقق)
-|-
-|نام های دیگر کتاب
-|data-type='otherBookNames'|
-|-
-|پدیدآورندگان
-|data-type='authors'|[[صالح، ابراهیم]] (محقق)
 [[بارود، بسام محمد]] (محقق)
@@ خط ۳۲: / خط ۲۶: @@
 [[مسلم، مصطفی]] (محقق)
-[[ابن فضل الله عمری، احمد بن یحیی]] (نويسنده)
+[[ابن فضل‌الله عمری، احمد بن یحیی]] (نویسنده)
 [[خطیب، محمد عجاج]] (محقق)
@@ خط ۴۱: / خط ۳۵: @@
 [[خالص، ولید محمود]] (محقق)
-|-
+| زبان =عربی
-|زبان
+| کد کنگره =‏G‎‏ ‎‏93‎‏ ‎‏/‎‏الف‎‏2‎‏م‎‏5
-|data-type='language'|عربی
+| موضوع =
-|-
+جغرافیای اسلامی - متون قدیمی تا قرن 14
-|کد کنگره
-|data-type='congeressCode' style='direction:ltr'|‏G‎‏ ‎‏93‎‏ ‎‏/‎‏الف‎‏2‎‏م‎‏5
-|-
-|موضوع
-|data-type='subject'|جغرافیای اسلامی - متون قدیمی تا قرن 14
 جغرافیای قرون وسطا
 کشورهای اسلامی - جغرافیا
-|-
+| ناشر =
-|ناشر
+المجمع الثقافي ج: 3, 4, 5, 7, 8, 9, 10, 12, 15, 16, 19, 22, 24, 27
-|data-type='publisher'|المجمع الثقافي ج: 3, 4, 5, 7, 8, 9, 10, 12, 15, 16, 19, 22, 24, 27
+| مکان نشر =ابوظبی - امارات ج: 3, 4, 5, 7, 8, 9, 10, 12, 15, 16, 19, 22, 24, 27
+| سال نشر = 1424 ق یا 2003 م
-عالم الکتب ج: 20, 21
+| کد اتوماسیون =AUTOMATIONCODE02263AUTOMATIONCODE
-|-
+| چاپ =1
-|مکان نشر
+| تعداد جلد =27
-|data-type='publishPlace'|ابوظبی - امارات ج: 3, 4, 5, 7, 8, 9, 10, 12, 15, 16, 19, 22, 24, 27
+| کتابخانۀ دیجیتال نور =02263
+| کتابخوان همراه نور =02263
+| کد پدیدآور =
-بیروت - لبنان ج: 20, 21
+| پس از =
-|-
+| پیش از =
-|سال نشر
+}}
-|data-type='publishYear'| 1424 هـ.ق یا 2003 م
-|-class='articleCode'
-|کد اتوماسیون
-|data-type='automationCode'|AUTOMATIONCODE2263AUTOMATIONCODE
-|}
-</div>
-'''مسالك الأبصار في ممالك الأمصار''' اثر عربى احمد بن يحيى بن فضل الله عمرى، پرحجم‌ترين كتاب در باب جغرافياى تاريخى است كه در قرن هشتم هجرى تأليف شده است.
+'''مسالک الأبصار فی ممالک الأمصار''' اثر عربى [[ابن فضل‌الله عمری، احمد بن یحیی|احمد بن یحیى بن فضل‌الله عمرى]]، پرحجم‌ترین کتاب در باب جغرافیاى تاریخى است که در قرن هشتم هجرى تألیف شده است.
 == ساختار==
+کتاب فرهنگامه‌اى مشتمل بر 27 جلد مى‌باشد ولى به نظر برخى، در اصل سى و دو جلد بوده است. نسخه حاضر، مشتمل بر جلدهاى 3، 4، 5، 7، 8، 9، 10، 12، 15، 16، 19، 22، 24 و 27 این مجموعه مى‌باشد و هر کدام، جداگانه از سوى محققان مختلفى، مورد تحقیق و پژوهش قرار گرفته است.
-كتاب فرهنگامه‌اى مشتمل بر 27 جلد مى‌باشد ولى به نظر برخى، در اصل سى و دو جلد بوده است. نسخه حاضر، مشتمل بر جلدهاى 3، 4، 5، 7، 8، 9، 10، 12، 15، 16، 19، 22، 24 و 27 اين مجموعه مى‌باشد و هر كدام، جداگانه از سوى محققان مختلفى، مورد تحقيق و پژوهش قرار گرفته است.
+اکثر جلدها، با مقدمه محقق، در بیان نحوه تحقیق، نسخ موجود از کتاب و مصادر تحقیق آغاز شده است.
-اكثر جلدها، با مقدمه محقق، در بيان نحوه تحقيق، نسخ موجود از كتاب و مصادر تحقيق آغاز شده است.
 == گزارش محتوا==
+این اثر از جمله کتاب‌هاى غنى و دائرةالمعارف‌گونه عصر ممالیک مصر است که مجموعه عظیمى از مطالب جغرافیایى، تاریخى، ادبى، دینى، فقهى، رجال، طبیعیات را فراهم آورده و بدون شک، جامع‌ترین و گویاترین اثر در مورد موقعیت علمى زمان اوست.
+کتاب داراى دو بخش اصلى است:
-اين اثر از جمله كتاب‌هاى غنى و دائرة المعارف‌گونه عصر مماليك مصر است كه مجموعه عظيمى از مطالب جغرافيايى، تاريخى، ادبى، دينى، فقهى، رجال، طبيعيات را فراهم آورده و بدون شك، جامع‌ترين و گوياترين اثر در مورد موقعيت علمى زمان اوست.
+الف) جغرافیاى زمین و مسائل مربوط به آن که مشتمل بر دو نوع است:
-كتاب داراى دو بخش اصلى است:
-الف) جغرافياى زمين و مسائل مربوط به آن كه مشتمل بر دو نوع است:
-- نوع اول با عنوان «فى ذكر المسالك»، بر پنج باب زير تقسيم مى‌شود. هر باب خود شامل فصل‌هاى گوناگون است. اين بخش، به تاريخ طبيعى، جغرافياى طبيعى و متعلقات آن، به ويژه به مطالب مربوط به سرزمين‌هاى مصر، شام و حجاز مربوط مى‌شود. (بخش «فى ذكر المسالك» در نسخه حاضر موجود نيست.)
-- نوع دوم با عنوان «فى ذكر الممالك»، به پانزده باب تقسيم شده و نويسنده به ترتيب، از مشرق به طرف مغرب، از دولت‌ها و سرزمين‌ها زير سخن مى‌گويد:
-هند و سند، ممالك خاندان چنگيزخان، گيل و گيلدن، جبال، تركان روم (آسياى صغير)، مصر با شام و حجاز، يمن، مسلمانان حبشه، سودان، مملكت ملّى، جبال بربر، آفريقا، برّ العدوة (مراكش)، اندلس، عرب، بدويان معاصر و سرزمين‌شان.
-ب) موجودات روى زمين كه بر دو دسته ناطق و غير ناطق تقسيم مى‌شوند:
-در اين بخش، مؤلف ساكنان كره زمين را به شرقى و غربى تقسيم كرده و ترجمه احوال بزرگان، پزشكان، دانشمندان، فقيهان، سياست‌مداران و دولت‌مردان را گرد آورده است.
+#نوع اول با عنوان «فى ذکر المسالک»، بر پنج باب زیر تقسیم مى‌شود. هر باب خود شامل فصل‌هاى گوناگون است. این بخش، به تاریخ طبیعى، جغرافیاى طبیعى و متعلقات آن، به ویژه به مطالب مربوط به سرزمین‌هاى مصر، شام و حجاز مربوط مى‌شود. (بخش «فى ذکر المسالک» در نسخه حاضر موجود نیست.)
+#نوع دوم با عنوان «فى ذکر الممالک»، به پانزده باب تقسیم شده و نویسنده به ترتیب، از مشرق به طرف مغرب، از دولت‌ها و سرزمین‌ها زیر سخن مى‌گوید:
-با آنكه برخى از جلدهاى كتاب در نسخه حاضر موجود نيست، اما براى اطلاع خوانندگان و جامع بودن مقاله، گزارش مختصرى از تمام مجلدات به ترتيب ارائه مى‌شود:
+هند و سند، ممالک خاندان چنگیزخان، گیل و گیلدن، جبال، ترکان روم (آسیاى صغیر)، مصر با شام و حجاز، یمن، مسلمانان حبشه، سودان، مملکت ملّى، جبال بربر، آفریقا، برّ العدوة (مراکش)، اندلس، عرب، بدویان معاصر و سرزمین‌شان.
-- درباره زمين، درياها، راه‌ها، كوه‌ها، درياها، مساجد از جمله مسجد الحرام، مسجد الاقصى، قبرهاى انبياء و مقامات، طوايف امت‌ها و اقليم‌هاى اول، دوم و سوم از اقليم‌هاى هفت‌گانه است.
+ب) موجودات روى زمین که بر دو دسته ناطق و غیر ناطق تقسیم مى‌شوند:
-- درباره اقليم چهارم، پنجم، ششم و هفتم و مشاهير مملكت‌هاى مسيحى، طول مدت شب و روز، درياها و آنچه متعلق به آن‌هاست، رياحين چهارگانه، عجايب سرزمين‌ها و درياها، قبله و دلايل آن از نظر فقها، نجوم، بادها، كوه‌ها، رودها، ستارگان، كسوف و خسوف، درياها و راه‌هاست.
+در این بخش، مؤلف ساکنان کره زمین را به شرقى و غربى تقسیم کرده و ترجمه احوال بزرگان، پزشکان، دانشمندان، فقیهان، سیاستمداران و دولت‌مردان را گرد آورده است.
-- نوع دوم با عنوان «فى ذكر الممالك» در شش باب و هر باب در چندين فصل، درباره ممالك اسلام مى‌باشد. در اين مجلد، پيرامون ممالك هند و سند، مملكت خاندان چنگيز خان، ممالك گيلان، كوهستان (جبال)، روم، مصر و شام و حجاز بحث و گفتگو شده است.
+با آنکه برخى از جلدهاى کتاب در نسخه حاضر موجود نیست، اما براى اطلاع خوانندگان و جامع بودن مقاله، گزارش مختصرى از تمام مجلدات به ترتیب ارائه مى‌شود:
-- تتمه نوع دوم بوده و از باب هفتم تا پانزدهم را در خود جاى داده است. در اين جلد، درباره ممالك يمن، مسلمين در حبشه، مسلمانان در سودان از نيل تا مصر، مالى، كوه‌هاى بربر، آفريقا و مملكت اندلس و نيز اعرابى كه در زمان نويسنده مى‌زيسته‌اند مطالب جامعى ذكر شده است.
+#درباره زمین، دریاها، راه‌ها، کوه‌ها، دریاها، مساجد از جمله مسجد الحرام، مسجد الاقصى، قبرهاى انبیاء و مقامات، طوایف امت‌ها و اقلیم‌هاى اول، دوم و سوم از اقلیم‌هاى هفت‌گانه است.
+#درباره اقلیم چهارم، پنجم، ششم و هفتم و مشاهیر مملکت‌هاى مسیحى، طول مدت شب و روز، دریاها و آنچه متعلق به آن‌هاست، ریاحین چهارگانه، عجایب سرزمین‌ها و دریاها، قبله و دلایل آن از نظر فقها، نجوم، بادها، کوه‌ها، رودها، ستارگان، کسوف و خسوف، دریاها و راه‌هاست.
+#نوع دوم با عنوان «فى ذکر الممالک» در شش باب و هر باب در چندین فصل، درباره ممالک اسلام مى‌باشد. در این مجلد، پیرامون ممالک هند و سند، مملکت خاندان چنگیز خان، ممالک گیلان، کوهستان (جبال)، روم، مصر و شام و حجاز بحث و گفتگو شده است.
+#تتمه نوع دوم بوده و از باب هفتم تا پانزدهم را در خود جاى داده است. در این جلد، درباره ممالک یمن، مسلمین در حبشه، مسلمانان در سودان از نیل تا مصر، مالى، کوه‌هاى بربر، آفریقا و مملکت اندلس و نیز اعرابى که در زمان نویسنده مى‌زیسته‌اند مطالب جامعى ذکر شده است.
+#در دو فصل، درباره ساکنان زمین و مشاهیر شرق، غرب و دیار مصر از جمله محدثین و قراء سخن رفته است.
+#درباره [[ابن حیون، نعمان بن محمد|ابوحنیفه]] و امام شافعى و اصحاب ایشان بحث شده است.
+#شرح حال مختصرى است از دانشمندان و علماى علم لغت، نحو و معانى و بیان در شرق، غرب و مصر از جمله [[ابن حیون، نعمان بن محمد|ابوحنیفه]]، شافعى، أبوعبیدة معمر بن مثنى تیمى، ابوبکر اللؤلؤى القیروانى، جمال‌الدین بن المکرّم است.
+#در سه قسمت، درباره طوایف فقراء صوفیه از جمله: ابومسلم خولانى، أبو عبدالله محمّد بن اسماعیل مغربى، ابوالفیض ذوالنّون مصرى است.
+#پیرامون حکما، فلاسفه پنج‌گانه یونانى، اطباء در شام و هند و سریان و مصر بحث شده است.
+#به شرح حال اصحاب موسیقى اختصاص یافته و ضمن آن، به برخى از اصطلاحات موسیقى از جمله بعد الطنینى و بعد ذى الربع نیز اشاره شده است.
+#برخى از مشهورترین وزراى شرق، غرب و دیار مصر مانند بدیع الزّمان همدانى، ابن اثیر حلبى، محمود بن سلمان بن فهد معرفى شده‌اند.
+#درباره صاحبان انشاء که در خدمت خلفا و ملوک در سمت مشرق بوده‌اند.
+#سیزدهم، درباره مشاهیر خطبا در شرق، غرب و مصر مى‌باشد.
-- در دو فصل، درباره ساكنان زمين و مشاهير شرق، غرب و ديار مصر از جمله محدثين و قراء سخن رفته است.
+-19- پیرامون شعر از دوره جاهلیت تا دولت بنى امیه و بنى عباس از متنبى تا ابن هباریه، بحث شده است.
-- درباره [[ابن حیون، نعمان بن محمد|ابوحنيفه]]  و امام شافعى و اصحاب ايشان بحث شده است.
+-21- درباره حیوانات، پرندگان، حشرات، نباتات و حیوانات آبى،
-- شرح حال مختصرى است از دانشمندان و علماى علم لغت، نحو و معانى و بيان در شرق، غرب و مصر از جمله [[ابن حیون، نعمان بن محمد|ابوحنيفه]]،  شافعى، أبوعبيدة معمر بن مثنى تيمى، ابوبكر اللؤلؤى القيروانى، جمال‌الدين بن المكرّم است.
+-24 درباره معادن، فلزات و احجار، کلام نزد ادیان و طوائف متدینین و دولت‌هاى عباسیان، امویان و امویان اندلس مى‌باشد.
-- در سه قسمت، درباره طوايف فقراء صوفيه از جمله: ابومسلم خولانى، أبو عبدالله محمّد بن اسماعيل مغربى، ابوالفيض ذوالنّون مصرى است.
+- مطالبى درباره بنى اسرائیل، ذکریا(ع) و پسرش یحیى(ع)، عیسى بن مریم(ع)، خراب شدن بیت‌المقدس در نوبت دوم، ملوک هند، اخبار چین، اخبار ملوک ترک، رویدادهاى بزرگ ناشى از حمله مغول، جنگ‌هاى صلیبى و پیدایش امپراتورى تیمور و اقتدار ممالیک گنجانده شده است.
-- پيرامون حكما، فلاسفه پنج‌گانه يونانى، اطباء در شام و هند و سريان و مصر بحث شده است.
+- درباره برامکه، دولت بنى زیاد، ملوک یمن، قرامطه، دولت فاطمیان، ملک بنى بویه، سلجوقیان، دولت خوارزمشاهى، ابن تومرث و عبدالمؤمن بحث شده است. 27- پیرامون استیلاى فرنگیان بر طرابلس، ابتداى ظهور دولة غوریة و انقراض آل سبک تگین بوده و در ضمن آن، از حصار فرنج عکا، استیلاء فرنج على عکا، حوادث یمن و حوادث تا سال 744ق بحث و گفتگو شده است.
-- به شرح حال اصحاب موسيقى اختصاص يافته و ضمن آن، به برخى از اصطلاحات موسيقى از جمله بعد الطنينى و بعد ذى الربع نيز اشاره شده است.
+در زمان نویسنده، مصر و شام، مجموعاً مملکت «ممالیک مصر» را تشکیل مى‌داد. این دولت که از 640ق1252/م تا 922ق1517/م حیات و حکومت داشته، در طول تاریخ بالنسبه طولانى خود، با مغولان ایران (ایلخانان، از خاندان تولوى) در امتداد فرات، هم مرز بوده و جنگ‌هاى طولانى و مناقشات پى‌درپى را از سر گذارنده، لذا در سیاسیت خارجى خود، دوستى و اتحاد با خاندان جوچى در روسیه را سر لوحه عمل خود قرار داده است.
-- برخى از مشهورترين وزراى شرق، غرب و ديار مصر مانند بديع الزّمان همدانى، ابن اثير حلبى، محمود بن سلمان بن فهد معرفى شده‌اند.
+تاریخنگارى نویسنده در باب تاریخ مغولان، در اساس، متأثر از دیدگاه سیاسى دولت ممالیک در مورد مغولان ایران و روسیه و بالطبع، جانبدارى از خاندان جوچى مى‌باشد. آنان هر چند مسلمان شده و پیوند استوارى با ممالیک که خلافت عباسى را نیز احیا کرده بودند، داشتند، اما مدعى بودند که وارث واقعى چنگیزخان هستند و غرب آسیا بنا بر وصیت او، به خاندان جوچى مى‌رسد.
-- درباره صاحبان انشاء كه در خدمت خلفا و ملوك در سمت مشرق بوده‌اند.13- سيزدهم، درباره مشاهير خطبا در شرق، غرب و مصر مى‌باشد.
+تداوم واردات برده از قفقاز و سواحل دریاى سیاه که اساس توان نظامى ممالیک را تشکیل مى‌داد نیز بر توسعه و تحکیم این روابط مى‌افزود. لذا در مباحث تاریخى و جغرافیایى کتاب، انعکاس اوضاع زمان را به خوبى مى‌توان دید.
--19- پيرامون شعر از دوره جاهليت تا دولت بنى اميه و بنى عباس از متنبى تا ابن هباريه، بحث شده است.
+با این حال، حجم بسیار کتاب و اینکه به صورت خطى و به زبان عربى است، استفاده از آن را مشکل ساخته است.
--21- درباره حيوانات، پرندگان، حشرات، نباتات و حيوانات آبى،
+== وضعیت کتاب==
+پیش از انتشار کامل مجلدات کتاب، جزء اول کتاب به کوشش احمد زکى پاشا در سال 1342ق1924/م در قاهره؛ «وصف افریقیة و المغرب و الاندلس» فى اواسط قرن هشتم هجرى، به کوشش [[عبدالوهاب، حسن حسنی|حسن حسنى عبدالوهاب]] در مجلة البدر تونس در 1341ق؛ بخش مربوط به آفریقا (به جز مصر) با ترجمه فرانسوى توسط گود فروادومنبین در 1927م در پاریس و اجزاى دیگر نیز به صورت مجزا به چاپ مى‌رسید.
--24 درباره معادن، فلزات و احجار، كلام نزد اديان و طوائف متدينين و دولت‌هاى عباسيان، امويان و امويان اندلس مى‌باشد.
+در نسخه حاضر، جلد سوم با تحقیق: احمد عبدالقادر الشاذلى؛ چهارم: حمزه احمد عباس؛ پنجم: [[خطیب، محمد عجاج|محمد عجاج الخطیب]]، مصطفى مسلم و صالح رضا؛ هفتم: عبدالعباس عبدالجاسم، هشتم: بسام محمد بارود؛ نهم: تحقیق بسام محمد بارود؛ دهم: یحیى الجبورى؛ دوازدهم: ابراهیم صالح؛ پانزدهم: تحقیق ولید محمود خالص؛ شانزدهم: محمد ابراهیم حوّر؛ نوزدهم: یونس احمد السّامرائى؛ بیست و دوم: عماد عبدالسلام رؤوف؛ بیست و چهارم: تحقیق یحیى الجبورى و بیست و هفتم: با تحقیق حمزه احمد عباس، در سال 1424ق2003/م منتشر شده است.
-- مطالبى درباره بنى اسرائيل، ذكريا(ع)و پسرش يحيى(ع)، عيسى بن مريم(ع)، خراب شدن بيت المقدس در نوبت دوم، ملوك هند، اخبار چين، اخبار ملوك ترك، رويدادهاى بزرگ ناشى از حمله مغول، جنگ‌هاى صليبى و پيدايش امپراتورى تيمور و اقتدار مماليك گنجانده شده است.
+فهرست مطالب در انتهاى همه مجلدات و فهارس دیگرى نیز در انتهاى برخى از جلدها ذکر شده است. تحقیقات خوبى بر کتاب انجام شده که در پاورقى اثر آمده است.
-- درباره برامكه، دولت بنى زياد، ملوك يمن، قرامطه، دولت فاطميان، ملك بنى بويه، سلجوقيان، دولت خوارزمشاهى، ابن تومرث و عبدالمؤمن بحث شده است. 27- پيرامون استيلاى فرنگيان بر طرابلس، ابتداى ظهور دولة غورية و انقراض آل سبكتگين بوده و در ضمن آن، از حصار فرنج عكا، استيلاء فرنج على عكا، حوادث يمن و حوادث تا سال 744ق بحث و گفتگو شده است.
-در زمان نويسنده، مصر و شام، مجموعاً مملكت «مماليك مصر» را تشكيل مى‌داد. اين دولت كه از 640ق1252/م تا 922ق1517/م حيات و حكومت داشته، در طول تاريخ بالنسبه طولانى خود، با مغولان ايران (ايلخانان، از خاندان تولوى) در امتداد فرات، هم مرز بوده و جنگ‌هاى طولانى و مناقشات پى‌درپى را از سر گذارنده، لذا در سياسيت خارجى خود، دوستى و اتحاد با خاندان جوچى در روسيه را سر لوحه عمل خود قرار داده است.
-تاريخنگارى نويسنده در باب تاريخ مغولان، در اساس، متأثر از ديدگاه سياسى دولت مماليك در مورد مغولان ايران و روسيه و بالطبع، جانبدارى از خاندان جوچى مى‌باشد. آنان هر چند مسلمان شده و پيوند استوارى با مماليك كه خلافت عباسى را نيز احيا كرده بودند، داشتند، اما مدعى بودند كه وارث واقعى چنگيزخان هستند و غرب آسيا بنا بر وصيت او، به خاندان جوچى مى‌رسد.
-تداوم واردات برده از قفقاز و سواحل درياى سياه كه اساس توان نظامى مماليك را تشكيل مى‌داد نيز بر توسعه و تحكيم اين روابط مى‌افزود. لذا در مباحث تاريخى و جغرافيايى كتاب، انعكاس اوضاع زمان را به خوبى مى‌توان ديد.
-با اين حال، حجم بسيار كتاب و اينكه به صورت خطى و به زبان عربى است، استفاده از آن را مشكل ساخته است.
-== وضعيت كتاب==
-پيش از انتشار كامل مجلدات كتاب، جزء اول كتاب به كوشش احمد زكى پاشا در سال 1342ق1924/م در قاهره؛ «وصف افريقية و المغرب و الاندلس» فى اواسط قرن هشتم هجرى، به كوشش [[عبدالوهاب، حسن حسنی|حسن حسنى عبدالوهاب]] در مجلة البدر تونس در 1341ق؛ بخش مربوط به آفريقا (به جز مصر) با ترجمه فرانسوى توسط گود فروادومنبين در 1927م در پاريس و اجزاى ديگر نيز به صورت مجزا به چاپ مى‌رسيد.
-در نسخه حاضر، جلد سوم با تحقيق: احمد عبدالقادر الشاذلى؛ چهارم: حمزه احمد عباس؛ پنجم: محمد عجاج الخطيب، مصطفى مسلم و صالح رضا؛ هفتم: عبدالعباس عبدالجاسم، هشتم: بسام محمد بارود؛ نهم: تحقيق بسام محمد بارود؛ دهم: يحيى الجبورى؛ دوازدهم: ابراهيم صالح؛ پانزدهم: تحقيق وليد محمود خالص؛ شانزدهم: محمد ابراهيم حوّر؛ نوزدهم: يونس احمد السّامرائى؛ بيست و دوم: عماد عبدالسلام رؤوف؛ بيست و چهارم: تحقيق يحيى الجبورى و بيست و هفتم: با تحقيق حمزه احمد عباس، در سال 1424ق2003/م منتشر شده است.
-فهرست مطالب در انتهاى همه مجلدات و فهارس ديگرى نيز در انتهاى برخى از جلدها ذكر شده است. تحقيقات خوبى بر كتاب انجام شده كه در پاورقى اثر آمده است.
 == منابع مقاله==
+# مقدمه و متن کتاب.
+#[[:noormags:65157|خیراندیش، عبدالرسول، مسالک الابصار فى ممالک الامصار بزرگ‌ترین اثر جغرافیاى تاریخى تألیف شده به وسیله مسلمانان، مجله کتاب ماه تاریخ و جغرافیا، آذر 1377، شماره 14، صص 15-17]].
-- مقدمه و متن كتاب.
+# دائرةالمعارف بزرگ اسلامى، مدخل ابن فضل‌للّه، تألیف ابوالحسن دیانت، ج4، ص406.
+# کراچکوفسکى، تاریخ نوشته‌هاى جغرافیایى در جهان اسلامى، ترجمه [[پاینده، ابوالقاسم|ابوالقاسم پاینده]]، ص 319-324.
-- خيرانديش، عبدالرسول، مسالك الابصار فى ممالك الامصار بزرگ‌ترين اثر جغرافياى تاريخى تأليف شده به وسيله مسلمانان، مجله كتاب ماه تاريخ و جغرافيا، آذر 1377، شماره 14، صص 15-17.
-- دائرة المعارف بزرگ اسلامى، مدخل ابن فضل اللّه، تألیف ابوالحسن ديانت، ج4، ص406.
-- كراچكوفسكى، تاريخ نوشته‌هاى جغرافيايى در جهان اسلامى، ترجمه [[پاینده، ابوالقاسم|ابوالقاسم پاينده]]، ص 319-324.
-== پیوندها ==
 [[رده:کتاب‌شناسی]]
 [[رده:جغرافیا (عمومی)، اطلس، نقشه]]
 [[رده:تاریخ جغرافیا]]
+[[رده:فروردین(1400)]]