سید حیدر آملی و تفسیر محیط اعظم

سید حیدر آملی و تفسیر محیط اعظم
پدیدآوران	صلواتي، عبد الله (نویسنده) ثقفيان، اکبر (زير نظر) اوجبي، علي (زير نظر)
ناشر	خانه کتاب
مکان نشر	ايران - تهران
سال نشر	1389ش.
چاپ	1
شابک	‎978-600-5505-66-5
موضوع	آملي، حيدر بن علي، 720 - 782؟ق. - نظريه درباره تفسير آملي، حيدر بن علي، 720 - 782؟ق. - نظريه درباره تاويل تفاسير عرفاني - قرن 8ق.
زبان	فارسي
تعداد جلد	1
کد کنگره	‏/آ8 م3086 / 100 BP

سید حیدر آملی و تفسیر محیط اعظم اثر عبدالله صلواتی، کتابی است در معرفی سید حیدر آملی و کتاب تفسیر وی، تحت عنوان «المحيط الأعظم والبحر الخضم في تأويل كتاب الله العزيز المحكم».

ساختار

مقدمه مؤلف، آغازگر مطالب بوده و مباحث کتاب، در پنج فصل، سامان یافته است.

گزارش محتوا

علامه سید حیدر آملی از علمای شیعه سده هشتم هجری است. این حکیم فرزانه، آثار بسیاری از خود برجای گذاشته است که «تفسیر محیط اعظم» از جمله آنهاست که در اثر حاضر، به معرفی وی و کتاب تفسیر او پرداخته شده است. مؤلف در مقدمه، به بیان این موضوع پرداخته است که «تفسیر محیط اعظم»، اثری کاملا شیعی بوده و سخنان گهربار ائمه(ع) در آن مشهود است. این اثر با نگاهی وحدت‌گرا سعی در جمع بین تفسیر و تأویل دارد. مؤلف معتقد است که نگرش سید حیدر در این تفسیر، نگرشی وحدت‌انگارانه‌ و محبوبی‌ است‌؛ وحدت‌انگارانه ازآن‌رو که نه‌ از‌ ظهور‌ واحد در مظاهر غفلت می‌کند و نه از حضور کثرت در واحد؛ محبوبی از آن جهت که معارف و تفسیر ایشان، از عنایت‌ الهی‌ است‌، نه محصول تلاش او؛ بنابراین به نتایج به‌‌نحو‌ پیشینی و یقینی آگاهی دارد، اما در گام بعدی بر آن برهان اقامه می‌کند.

همچنین مؤلف در مقدمه این اثر‌ آورده‌ است‌: «سید حیدر، حقایق را به سه سطح شریعتی، طریقتی و حقیقتی‌ معرفی می‌کند. در نگاه اول، آموزه‌های شرعی و برگرفته از معانی ظاهری آن مطرحند و در نگاه دوم، مفاهیم در‌ ارتباط‌ با‌ مقامات سیر و سلوکی و باطنی ملاحظه می‌شوند و جوهره نگاه سوم، رهیافت توحید‌ صمدی‌ است که بر پایه آن، همه مفاهیم دینی، حتی واژه‌های شرعی چون غسل، وضو و... معنای جدیدی می‌یابند‌ و در‌ منزلگاه‌ قدسی و باطنی آرام می‌گیرد».

یکی از ویژگی‌های این اثر، توجه جدی به‌ رویکرد‌ انتقادی‌ سید حیدر در بخش آرا و تفسیر است؛ به این بیان که سید حیدر به‌‌عنوان‌ یک‌ عالم شیعی به پیروی از بیان نورانی حضرت علی(ع)، رجال را به‌ حق‌ می‌شناسد، نه حق را به رجال و هماره حق را ملاک و معیار امور قرار‌ می‌دهد‌؛ ازاین‌رو‌ با هرگونه عقیده و سخنی که به نظر ایشان مطابق حق نباشد، مخالفت می‌کند، هرچند‌ گوینده‌ آن سخن یا نظریه‌پرداز آن، عارف بزرگی چون ابن عربی باشد؛ چنان‌که در‌ مبحث‌ ولایت مقیده و مطلقه، نظر ابن عربی را به‌شدت مورد انتقاد قرار می‌دهد. این انتقاد‌ به‌نحو تفصیلی و در سه شیوه نقلی، عقلی و کشفی، در آثارش از جمله‌ «جامع‌ الأسرار»‌، «نص النصوص» و «تفسير المحيط» مطرح می‌شود. همچنین او به پاره‌ای تفسیرهای نادرست اشاره کرده و آنها‌ را‌ مورد‌ نقد و بررسی قرار می‌دهد که نویسنده اثر نیز به مواردی از این‌ دست‌ اشاره می‌کند.

فصل‌ نخست‌، به شرح احوال و زندگانی سید حیدر تحت دو دوره ایرانی‌ و عراقی‌ و ویژگی‌های آثار وی و ویژگی‌های روشی و محتوایی آثار‌ اختصاص یافته است. نکته‌ قابل ‌توجه در اینجا، عزلت‌گزینی سید حیدر‌ از‌ دنیا و مال و جاه آن است که به تصریح وی، خداوند او را به‌ ترک‌ «ما سوی اللّه» و توجه به‌ حق‌ امر کرده‌ است‌ و به‌ او الهام نموده است تا در‌ طلب‌ مقام و منزلی معنوی، به عبادت او همت گمارد. در‌ ویژگی‌های‌ روشی‌ و محتوایی کتاب، مواردی مانند ارائه مطالب بدون پیچیدگی‌ و درخواست‌ نقد‌ و اصلاح‌ از‌ مخاطب‌ و ترسیم جدول و دایره و مواردی این‌چنین، به ‌چشم می‌خورد.

نویسنده سعی داشته در کنار معرفی‌ کتاب گران‌سنگ «المحيط الأعظم»‌ و مبانی‌، رهیافت و اقوال تفسیری، تصویری اجمالی‌ از‌ احوال، آثار و آرای این عارف را در زبانی ساده، بدون پرداختن به مطالب‌ سنگین‌ و پیچیده عرفانی و بیان بسیاری از‌ ظرایف‌ و لطایف‌ اقوال مؤلف «المحيط‌ الأعظم»‌، بیان کند.

در فصل دوم، آثار سید حیدر آملی که خود به آن اذعان دارد و همچنین آثاری‌ که به وی نسبت داده شده، ذکر شده است. مؤلف با ارائه دلایلی که بدان‌ها اشاره می‌کند، همانند تفاوت در نوع نگارش، هیچ‌یک از آثار منسوب به سید حیدر را از‌ آن‌ او نمی‌داند.

سید حیدر آملی، آثار متعددی در عرفان، کلام و تفسیر، به نگارش درآورده است. ایشان در دو اثر «جامع الأسرار» و «نص النصوص»، از آثار خویش یاد کرده است. این آثار، عبارتند از:

1. رساله منتخب التأويل: مشتمل بر بیان کتاب‌های آفاقی و انفسی خداوند و حروف، کلمات و آیات آنها و مطابقت هریک با دیگری.
2. رساله الأركان: مشتمل بر بیان ارکان پنج‌گانه دینی به‌حسب شریعت، طریقت و حقیقت.
3. رساله الأمانة.
4. رساله التنزيه و رسائل.

وی در مقدمه «نص النصوص»، آثار خود را چنین برشمرده است: مجمع الأسرار و منبع الأنوار/ جامع الأسرار و منبع الأنوار، در تعریف و تقسیمات توحید از جمله توحید الوهی و وجودی، توحید ذاتی، صفاتی و فعلی، توحید علمی، عینی و حقی، نبوت، رسالت و ولایت، شریعت، طریقت و حقیقت، اسلام، ایمان و ایقان و....

آثار منسوب به وی، عبارتند از:

1. المسائل الآملية، مشتمل بر دوازده پرسش کلامی و فقهی سید حیدر از فخرالمحققین؛
2. رسالة في العلوم العالية؛
3. رافعة الخلاف عن وجه سكوت أميرالمؤمنين عن الاختلاف؛
4. رسالة المعتمد من المنقول في ما أوحي إلی الرسول؛
5. رساله زاد المسافرين؛
6. لب الاصطلاحات الصوفية: منتخب اصطلاحات کمال‌الدین عبدالرزاق کاشانی.
7. الكشكول في ما جری لأل الرسول.

در فصل سوم به آرای عرفانی، تفسیری و کلامی سید حیدر آملی پرداخته شده است. در این فصل، ضمن بررسی توحید صمدی قرآنی، امامت و وحدت بین تشیع و تصوف، به انتقادات سید حیدر‌ به‌ برخی از فلاسفه در باب قاعده الواحد، قدم عالم و علم خدا به جزئیات زمانی و گونه‌های سلوک و گونه‌های علم، بهشت و... همت گمارده شده است.

در فصل چهارم، منابع، مبانی‌ و رهیافت تفسیری سید آملی مطرح شده است. در این فصل، پس از ذکر معنای لغوی و اصطلاحی تفسیر و تفاوت آن با تأویل و اهمیت تفسیر و نقش ائمه(ع) در آن، به «تفسير المحيط الأعظم»، ویژگی‌ها، منابع‌ تفسیری، مبانی و رهیافت تفسیری‌ از‌ جمله ولایت، نگرش جامع و توحید صمدی حق اشاره شده است.

از جمله منابع سید آملی در نگارش این تفسیر، عبارتند از: «تفسیر مجمع البیان»، «کشاف زمخشری»، «تأویل نجم‌الدین رازی»، «تأویل عبدالرزاق قاسانی».

شایان ذکر است که خود سید حیدر انگیزه تألیف تفسیر را چنین بیان می‌کند: «پس از تألیف چند کتاب و رساله به‌ زبان‌ فارسی و عربی که به چهل عدد می‌رسد، حق تعالی مرا به تأویل قرآن کریم امر و فرمان داد و من بعد از آن تفسیری عرفانی در هفت جلد بزرگ نوشتم و آن را‌ به‌ محیط اعظم‌ و طور اشم در تأویل کتاب اللّه عزیز محکم نامیدم و همچنین این تفسیر در نهایت حسن و کمال تدوین‌ شد و در غایت فصاحت و بلاغت به توفیق ربانی ظهور کرد؛ به‌طور‌ی‌که‌ قبل‌ از من احدی همچون من کتابی مانند این ننگاشته است».

سید حیدر تفسیر محیط اعظم را با ‌‌یکی‌ از مهم‌ترین اثر ابن عربی، یعنی «فتوحات مکیه» مقایسه می‌کند و البته هر دو‌ را‌ از‌ فیوضات حق تعالی می‌داند. او سعی دارد «المحيط الأعظم» را کتابی جامع تأویل و تفسیر ارائه‌ دهد؛ تأویلی که مطابق ارباب توحید و اهل حقیقت باشد و از سوی دیگر از‌ قاعده اهل‌بیت(ع)‌، به‌حسب ظاهر خارج نباشد.

فصل پنجم با عنوان تفسیر، به سه بحث نگاه انتقادی و جامع‌نگر، تفسیر موضوعی پیشینی و تفسیر تربیتی اختصاص دارد. سید آملی در جلد سوم و چهارم تفسیر «المحيط» و در کتاب «أسرار الشريعة و أطوار الحقيقة و أنوار الحقيقة»، به‌تفصیل، مفاهیم قرآنی را در سه وجه و محور یادشده، مورد بررسی قرار داده است.

در پایان لازم به ذکر است که این‌ اثر بر اساس ادعای مؤلف مبنی بر گریز از مطالب پیچیده عرفانی و ارائه مختصری از دریای ژرف کتاب «المحيط الأعظم» نگاشته شده است. با مراجعه به کتاب نیز با اثری مواجه می‌شویم‌ با‌ زبانی روان و گویا که تمام اهداف مؤلف را در بر دارد. تنها نکته قابل ‌توجه بیان نقل قول از سید حیدر و آثار وی است. بدین تقریر که بیان نقل قول مستقیم حتی‌الامکان‌ برای توجه به نکته خاصی در بیان شخص است و در غیر این صورت بهتر است از نقل قول غیر مستقیم ‌استفاده شود. از طرفی بیان پی‌درپی نقل قول نیز‌ صحیح‌ نیست و بهتر است که بعد از بررسی محتوایی هریک، به دیگری اشاره کرد. البته این امر تنها در یک جای کتاب آمده است.

وضعیت کتاب

فهرست مطالب در ابتدا و نمایه آیات، روایات، اصطلاحات، اشخاص، گروه‌ها، کتاب‌ها و جای‌ها، در انتهای کتاب آمده و در پاورقی‌ها، علاوه بر ذکر منابع و ترجمه آیات مذکور در متن، به توضیح برخی از مطالب متن پرداخته شده است.

منابع مقاله

1. مقدمه و متن کتاب.
2. قاسمی، سارا، «خوانشی عرفانی از قرآن (معرفی کتاب سید حیدر آملی و تفسیر محیط اعظم)»، پایگاه مجلات تخصصی نور، کتاب ماه فلسفه، مرداد 1391، ‌شماره 59.

وابسته‌ها

ارغنون آسمانی

الأثر الفلسفي في التفسير

الفواتح الإلهية و المفاتح الغيبية

بيان السعادة في مقامات العبادة