|
|
| خط ۴۰: |
خط ۴۰: |
| }} | | }} |
|
| |
|
| '''خلاصة التجارب'''، به زبان فارسى، از مهمترين نگاشتههاى طبى ايرانيان است كه بازگوكننده وضعيت و سطح علمى دانش پزشکى در دوران صفويه است. | | '''خلاصة التجارب'''، اثر [[بهاءالدوله، بهاءالدین بن میرقوامالدین|بهاءالدوله رازى]]، کتابی است طبی در عهد صفوی که توسط محمدرضا شمس اردکانی، عبدالعلی محقق زاده، پویا فریدی، زهره ابوالحسن زاده مورد تحقیق، تصحیح و بازنویسی قرار گرفته و منتشر شده است. |
|
| |
|
| اين كتاب، توسط [[بهاءالدوله، بهاءالدین بن میرقوامالدین|بهاءالدوله رازى]] تأليف شده است. وى، در مقدمه مىنويسد: «حمد بلااحصا حكيمى را كه به كمال حكمت و وفور عنايت و قدرت ماهيت، اشرف انسانى را از خزانه جود خلعت وجود پوشانيد... اما بعد، چنين معروض دارد خادم الفقراء المله، بهاءالدوله - هداه الله تعالى - كه چون كلام حضرت سيد الانام عليه التحية و السلام كه: «من كتم علماً نافعاً الجمه الله تعالى يوم القيامة بلجام من النار»، امر بود به اظهار علمى نافع مر دين و مر بدن را و اين بيچاره را بعضى از تجارب طبى كه مشتمل بر فوائد بدنى حاصل بود، لازم نمود آن را اطاعة لامره الاعلى و فوزاً بتلك السعادة فى الآخرة و الاولى مثبت نمود، فلهذا اشتغال سالك اين رساله موسومه به «خلاصة التجارب»، در اوان سنه سبع و تسعمائة، در مسكن طرشت من قرى راز اتفاق افتاد».
| | در ابتدای کتاب، مقدمهای توسط علی اکبر ولایتی نوشته شده است. |
|
| |
|
| == ساختار ==
| | در تهیه این مجموعه از نسخه خطی منحصر به فرد کتابخانه شهید دستغیب شیراز که به خط نستعلیق و بر روی کاغذ سفید روغنی، جلد تیماجی و قطع 20*30 در شیراز نسخه برداری شده و به عنوان نسخه مبنا استفاده شد. این نسخه در تاریخ اردیبهشت 1335توسط اقای محمدحسین ناصر معدلی اهدا شده است. |
| كتاب، مشتمل بر 25 باب است.
| |
|
| |
|
| == گزارش محتوا ==
| | برخلاف سایر نسخ، کتاب با ذکر فهرست باب ها شروع و در جای جای کتاب از مطابقت با نسخه های دیگر کتاب در حاشیه صفحات ذکر شده است. کتاب کامل و در 28 فصل تنظیم شده است. |
| موضوع بابهاى كتاب، به ترتيب چنين است:
| |
|
| |
|
| اطلاعاتى كلى درباره بهداشت (حفظ الصحة) و رفع بيمارىها؛
| | دیگر نسخه های مورد استفاده که محققین از آن به عنوان مکمل یاد کرده اند عبارتند از نسخه خطی شماره 104 کتابخانه وزیری یزد، نسخه کتابخانه آستان قدس رضوی، نسخه چاپ سنگی مربوط به سال 1292ق که توسط دکتر محمدمهدی اصفهانی انتشار یافته است<ref>مقدمه مصححان، ص24</ref>. |
|
| |
|
| بيان چگونگى بهداشت و بهداشت كودكان و پيران؛
| | مقدمه دکتر علی اکبر ولایتی حاوی مطالبی درباره کتاب و نویسنده آن می باشد. |
| | |
| بيان تدبير تندرستى و آنچه كه بدن به آن نياز دارد تا فرد تندرست بماند؛
| |
| | |
| اقسام بيمارىها، انواع تبها و معالجه آنها؛
| |
| | |
| بيمارىهاى حصبه، آبله، جذام و سرماخوردگى و غيره؛
| |
| | |
| سموم و كوفتگى؛
| |
| | |
| امراض دِماغى؛
| |
| | |
| حالتهاى چشم و بيمارىهاى آن؛
| |
| | |
| گوش و تركيب قوه شنوايى و مرضهاى آن؛
| |
| | |
| بينى؛
| |
| | |
| دهان؛
| |
| | |
| حلق؛
| |
| | |
| دل (قلب)؛
| |
| | |
| مرى؛
| |
| | |
| معده؛
| |
| | |
| جگر و مراره؛
| |
| | |
| سپرز؛
| |
| | |
| رودهها؛
| |
| | |
| مقعد؛
| |
| | |
| گُرده (كليه)؛
| |
| | |
| مثانه؛
| |
| | |
| آلات تناسلى؛
| |
| | |
| احوال توالد و تناسل و پستان؛
| |
| | |
| پشت و مفصل و پاها و بيمارىهاى هريك از آنها؛
| |
| | |
| سموم و ادويه زيانآور؛
| |
| | |
| حيوانات سمى؛
| |
| | |
| قرابادين (داروهاى تركيبى)؛
| |
| | |
| اصطلاحات داروسازى و اوزان ويژه آن.
| |
| | |
| در هر مورد از اين بابها، نویسنده وظايف الاعضاى دستگاههاى بدن، سبب بيمارىها، نشانهها و درمانهاى آنها و خصوصاً تجربههاى شخصى خود را آورده است.
| |
| | |
| نویسنده در بسيارى از موارد به شرح و گزارش معالجات خود، پدرش و ديگر پزشکان پرداخته است و بارها از پزشکان بزرگ گذشته چون [[بقراط]]، [[جالینوس]]، [[ثابت بن قره|ثابت بن قرّه]]، رازى، [[ابن سینا، حسین بن عبدالله|ابن سينا]]، [[جرجانی، اسماعیل بن حسن|سيد اسماعيل جرجانى]] و نيز پزشکان ماهر همعصر خويش نام برده است. از معالجات يك پزشک هندى نيز ياد كرده كه گواه تأثير پزشکى هندى در آثار اوست.
| |
| | |
| «خلاصة التجارب»، از جنبه تجربيات و مشاهدات پزشکى، بسيار باارزش و قابل مقايسه با تجربيات پزشکى [[رازی، محمد بن زکریا|محمد بن زكرياى رازى]] است (تاريخ دامپزشکى و پزشکى ايران، ج 2، ص 496). بهاءالدوله علاوه بر تجربيات شخصى در درمانها، ابداعاتى در داروسازى نيز داشته و گاهى بعد از توضيح يك داروى تركيبى، يادآورى كرده است كه «اين تركيب از مخترعات مصنف است».
| |
| | |
| «خلاصة التجارب» اگرچه از نظر گستردگى مباحث و شيوايى بيان، به «ذخيره خوارزمشاهى» نمىرسد، از نظر اتكاء بر تجربيات شخصى و نوآورى، از آن برتر است.
| |
| | |
| اين كتاب، از مآخذ مهم طب در دوره صفويه و از بهترين متون درسى پزشکى كهن جهان است (طب در دوره صفويه، صفحه دوازده). در «خلاصة التجارب»، موارد بسيارى از نخستين اشارههاى طب اسلامى به بعضى بيمارىها وجود دارد (براى آگاهى از نوآورىها و مشاهدات و تجربيات [[بهاءالدوله، بهاءالدین بن میرقوامالدین|بهاءالدوله رازى]] رجوع كنيد به «[[بهاءالدوله، بهاءالدین بن میرقوامالدین|بهاءالدوله رازى]] آخرين پزشک بزرگ ايران»، به قلم دكتر حسن تاجبخش، نامه فرهنگستان علوم، سال 3،ش 4، ص 47 - 56).
| |
| | |
| روش [[بهاءالدوله، بهاءالدین بن میرقوامالدین|بهاءالدوله رازى]]؛ يعنى توجه به علائم و عوارض بيمارىها و شرح و ثبت دقيق آنها، كتاب او را در زمره مهمترين كتب پزشکى قرار داده است (تاريخ دامپزشکى و پزشکى ايران، ج 2، ص 494). از جمله اين موارد مىتوان به توجه او در ثبت همهگيرى سياهسرفه در هرات و نيز در رى در سال 906ق، اشاره نمود كه بهدقت به تشريح اين بيمارى پرداخته است. همچنين نوشتههاى او درباره اينكه افرادى كه آبله مىگيرند بهندرت ممكن است از نو آبله بردارند، حاكى از نظر او درباره ايمنى بدن است.
| |
| | |
| بهاءالدوله همچنين به موضوع حساسيتهاى فصلى (آلرژى) اشاره نموده و نمونهاى از درمان اين بيمارى را نيز گزارش كرده است. با استناد به اين نوشتهها بايد او را از پيشگامان دانش ايمنىشناسى محسوب داشت. او همچنين درباره بيمارىهاى مشترك بين انسان و حيوان، از جملههارى، نوشتهها و گزارشهاى دقيقى دارد.
| |
| | |
| نوشتههاى او درباره بيمارى سفليس كه در نوشتههاى خود، همانند ساير پزشکان اسلامى، از آن با نام آتشك ياد كرده، منبع اصلى رساله حكيم عمادالدين شيرازى درباره آتشك بوده كه آن را در 977ق، تأليف كرده است.
| |
|
| |
|
| == وضعيت كتاب == | | == وضعيت كتاب == |
| خط ۱۲۹: |
خط ۵۹: |
| فهرست مطالب، در آغاز كتاب و واژهنامه و واژهياب، در آخر آن درج گرديده است. | | فهرست مطالب، در آغاز كتاب و واژهنامه و واژهياب، در آخر آن درج گرديده است. |
|
| |
|
| | | ==پانویس== |
| | | <references /> |
| | ==منابع مقاله== |
| | مقدمات و متن کتاب. |
|
| |
|
| [[رده:کتابشناسی]] | | [[رده:کتابشناسی]] |
