شرح مختصر الروضة

‏شرح مختصر الروضة
پدیدآوران	طوفی، سلیمان بن عبدالقوی (شارح) ابن قدامه، عبد الله بن احمد (نويسنده) ترکی، عبدالله بن عبدالمحسن (محقق)
عنوان‌های دیگر	روضة الناظر و جنة المناظر. شرح
ناشر	مؤسسة الرسالة
مکان نشر	لبنان - بيروت
سال نشر	مجلد1: 1987م , 1407ق , مجلد2: 1988م , 1408ق , مجلد3: 1990م , 1410ق ,
موضوع	ابن قدامه، عبد الله بن احمد، 541 - 620ق. روضه الناظر و جنه المناظر - نقد و تفسير فقه حنبلي - قرن 7ق.
زبان	عربی
تعداد جلد	3
کد کنگره	‏

شرح مختصر الروضة، اثر نجم‌الدین ابوالربیع سلیمان بن عبدالقوی بن عبدالکریم بن سعید طوفی (متوفی 716ق)، شرح و تلخیص کتاب «روضة الناظر و جنة المناظر»، اثر موفق‎الدین ابومحمد عبدالله بن احمد بن محمد بن قدامه مقدسی است که از جمله کتب اصول فقه در مذهب حنابله می‌باشد.

ازآنجاکه اصل کتاب در نرم‌افزار موجود نیست، در نوشتار حاضر، به معرفی اصل و شرح آن، پرداخته شده است.

این کتاب، با تحقیق عبدالله بن عبدالمحسن ترکی به چاپ رسیده است.

تاریخ نگارش

کتاب در سال 780ق، نوشته شده است.

اهمیت کتاب

از جمله اموری که نشانگر اهمیت کتاب می‌باشد، آن است که این اثر، مورد استفاده مشاهیر علمای اصول قرار گرفته و در آثار آنها، قسمت‎هایی از این کتاب نقل شده است که از جمله آنها، عبارتند از: مرداوی در «التحرير» و فتوحی در «شرح الكوكب المنير».

ساختار

کتاب با سه مقدمه از عبدالعال عطوه، محقق و مؤلف آغاز و مطالب در سه جلد، ارائه شده است.

کثرت منابع و کتبی که طوفی در این شرح از آنها بهره برده، دلالت بر وسعت اطلاع وی از کتب علمای سابق و معاصر خود و نیز عدم اکتفای او به دیدگاه علمای مذهب واحد، بلکه علمای مذاهب اهل سنت دارد؛ به‌گونه‌ای که در میان منابع وی، کتبی از دانشمندان سایر مذاهب و فرق، دیده می‌شود. برخی از علما و دانشمندانی که وی در این شرح، از آنها نقل و از کتب آنها، استفاده کرده است، عبارتند از:

1. علمای حنابله: قاضی ابویعلی در کتاب «العدة»، ابن عقیل در کتاب «الواضح»، ابن قدامه در کتاب «الروضة»، ابن البنا در کتاب «شرح الخرقي».
2. علمای اصول عامه: آمدی، ابن حاجب، غزالی، رازی، نیلی، قرافی، ابن عبدالسلام، ابن حزم، زنجانی، شیرازی، ابوالحسین بصری، حواری و...
3. علمای لغت عربی: ابن قتیبه، مبرد، ابن فارس، ثعالبی، ابن جوالیقی، ابن جنی، ابن هشام، جوهری، ابن معطی، ازهری و...
4. مذاهب مختلف دیگر: تألیفات خطیب بغدادی، نووی، قاضی عبدالوهاب، باجی، اسفراینی، ابن اسحاق و....

گزارش محتوا

در مقدمه اول، به بیان خصوصیات شرح و متن پرداخته شده و در مقدمه محقق، ابتدا به شرح حال نویسنده و ارائه زندگی‌نامه مفصلی از وی پرداخته شده و سپس به خصوصیات و ویژگی‌های کتاب اشاره شده است.

اثر حاضر در واقع، دو کتاب می‌باشد:

1. متن: که اختصاریافته کتاب «روضة الناظر و جنة المناظر» موفق‎الدین ابومحمد عبدالله بن احمد بن محمد بن قدامه مقدسی بوده که کتابی است در اصول فقه بنا بر مذهب حنابله. این متن به «البلبل في أصول مذهب أحمد بن حنبل» معروف است.
2. شرح این مختصر که «شرح مختصر الروضة» نام دارد. در ذیل، به برخی از ویژگی‌ها و خصوصیات این متن و شرح، اشاره می‌شود.

ویژگی‌های مختصر

برخی از امتیازات و ویژگی‌های مختصر (متن):

1. کم بودن حجم و درعین‌حال، مفید بودن و در اصطلاح «کثیر المعنی» و «قلیل اللفظ» بودن آن که باعث شده است، اختصاری نیکو و صحیح ارائه شود.
2. مشتمل بودن این مختصر بر تمامی مسائل، قضایا و ادله مطرح‌شده در کتاب «روضة الناظر و جنة المناظر»؛ البته به‌نحو موجز و مختصر.
3. اشتمال بر فوائد و مطالب ارزشمندی علاوه بر مطالب مطرح‌شده در «الروضة». این امر، در قسمت خاصی از کتاب صورت نگرفته، بلکه در تمامی قسمت‎های متن، قضایا، مسائل و استدلالات می‌توان به‌وضوح آن را مشاهده کرد. شاید نام‌گذاری این مختصر به «البلبل»، اشاره به همین زوائد ارزشمند داشته باشد.
4. سهولت عبارات، وضوح معانی و پرهیز از غموض و ابهام در عبارات و ترکیب‌ها؛ به‌گونه‌ای که فهم مطالب برای خواننده یا مستمع، آسان بوده و به مجرد خواندن یا شنیدن مطالب، مقصود نویسنده، مشخص می‌شود.
5. متابعت ترتیب مطالب مختصر از ترتیب مسائل و مطالب مطرح‌شده در کتاب «الروضة»؛ به‌جز در موارد کمی که برای حسن مناسبت و زیبایی تناسق، از برخی مطالب، تبعیت نشده است، مانند حذف مقدمه منطقی موجود در «الروضة».

ویژگی‌های شرح

برخی از ویژگی‌ها و امتیازات شرح را می‌توان در امور زیر، خلاصه نمود:

1. بسط و سهولت عبارات و وضوح معنی، حسن اسلوب و دقت تعبیر؛ به‌گونه‌ای که خواننده، گمان می‌کند در حال خواندن کتابی ادبی است؛ دلیل این امر آن است که طوفی، شاعر بوده و به‌خوبی توانسته است از عبارات و تعابیر برای ارائه مطالب، استفاده نماید.
2. تحدید و تفهیم معانی قصدشده از عبارات متن، به‍‌همراه نفی معانی متوهم غیر مقصود و بیان معانی لغوی برای الفاظی که فهم آن، نیاز به بیان و توضیح داشته است، به‍‌همراه ریشه‌یابی کلمات و اشاره به اصل لغوی آنها.
3. عرضه مطالب به‌صورت واضح و تحریر محل نزاع و بیان آراء علمای اصول پیرامون آن و اشاره به قائلین هر نظریه و تصحیح برخی خطاهای موجود در نسبت دادن آراء.
4. توجه خاص به بیان وجوه دلالت نصوص بر مطلوب و استفاده از صیاغ منطقی.
5. تعمق در تحلیل مسائل به‌واسطه بیان نکات مربوط به هر مسئله در قالب اشکال و جواب.
6. ظهور شخصیت اصولی و علمی شارح در خلال مباحث مطرح‌شده.

اهمیت و ارزش این شرح باعث شده که بسیاری از علمای علم اصول در تألیفات خود، بر آن اعتماد نمایند؛ از جمله علاءالدین علی بن سلیمان بن احمد مرداوی (متوفی 885ق) در «تحرير المنقول و تهذيب علم الأصول» و تقی‌الدین فتوحی (متوفی 979ق) در «شرح الكوكب المنير».

امتیازات کلی کتاب

در نگاهی کلی، برخی از امتیازات کلی کتاب عبارتند از:

1. شمول و استقصای آن؛ به‌گونه‌ای که تمامی ابواب اصول و مسائل متعارف این علم را شامل شده و شرح آن نیز شرحی وافی است که به ذکر و تحریر تمامی مسائل و اقوال مطرح‌شده، اشاره به وجه هر قول، مناقشه در اقوال و ادله مذکور و ترجیح نظریه صحیح، با روشی علمی و مصنفانه، پرداخته است.
2. وضوح عبارت، سهولت ترکیب‌ها و دوری از غموض و لبس؛ به‌گونه‌ای که خواننده از مطالعه آن، احساس خستگی نکرده و بدون سختی و مشقت، به کنه مطالب پی می‌برد.
3. نویسنده در ترتیب و ارائه مطالب و مباحث و مناقشه در آنها، از روش پیشینان خود تبعیت نموده و همان روش معمول در علم اصول را برگزیده و بر آن، ثمره علم اصول، تطبیق، امثله و استدلال بر مسائل به‌وسیله نصوصی از کتاب و روایات و ذکر اختلافات موجود میان علما در فروعات و ادله آنها را نیز، افزوده است.

وضعیت کتاب

فهرست مطالب هر جلد، در انتهای همان جلد آمده و در پاورقی‌ها، علاوه بر اشاره به اختلاف نسخ، به توضیح برخی از مطالب متن، پرداخته شده است.

منابع مقاله

مقدمه و متن کتاب.