دیوان خوشدل تهرانی

دیوان خوشدل تهرانی
پدیدآوران	خوشدل تهرانی، علی‌اکبر (نویسنده) کرمی، احمد (نویسنده)
ناشر	ايران - تهران: ما
مکان نشر	ايران - تهران: ما
سال نشر	1370ش
موضوع	شعر فارسي - قرن 14
زبان	فارسي
تعداد جلد	1
کد کنگره	‏ ‏PIR‎‏ ‎‏8040‎‏ ‎‏/‎‏و‎‏53‎‏ ‎‏د‎‏9

دیوان خوشدل تهرانی، دیوان روحانی و شاعر معاصر علی‌اکبر صلح‌خواه، معروف به خوش‌دل تهرانی (متوفی 1365ش) است. مقدمه کتاب به قلم شاعر است.

ساختار

کتاب، مشتمل بر مقدمه شاعر و به ترتیب غزلیات، قصاید، قطعات، مثنویات، رباعیات و دوبیتی‌ها، مدایح و مراثی اوست.

گزارش محتوا

احمد کرمی در رابطه با شیوه گردآوری و انتشار دیوان خوش‌دل می‌نویسد: «با نام خوش‌دل و نمونه‌های آثارش از سال‌ها پیش آشنا شدم. از وقتی‌که جزوه‌های کوچکی حاوی اشعار او منتشر می‌شد، من در شمار خریداران این جزوه‌ها و هواخواهان شعر وی بودم. بعدها که دیوان خوش‌دل در دو بخش انتشار یافت، به راهنمایی یک‌تن از یاران خود پرسان‌پرسان به در خانه او رفتم تا دیوان وی را به دست آورم؛ مرد جوانمرد مرا به درون خانه برد و کریمانه آن را به من بخشید و آشنایی من و خوش‌دل از همین‌جا آغاز می‌گردد و امروز که متصدی نشر کلیات اشعار وی شده‌ام، شادمانم که آثار یک‌تن از پرکارترین شاعران روزگار خویش را یکجا تقدیم هواخواهان شعر و ادب می‌کنم»‏.

مطلع کتاب با غزلی تقدیم به دوست، مزین شده است:

در گلستانی که دارد نو گلان بی‌شماری		هان مکن عیبش اگر بینی در آن روییده خاری
آری آری خار را چون گل دلی باشد که در آن		آرزوهای فراوان است و شوق بی‌شماری

سپس در آخرین بیت از سر تواضع می‌گوید:

شعر «خوش‌دل» گرچه نبود درخور بزم بزرگان هرچه باشد، از برای دوست باشد یادگاری‏.

خوش‌دل تهرانی از شعرای آیینی معاصر است که بیشترین مضامین اشعارش در مدح و ثنای ائمه اطهار(ع) است و برای هریک از چهارده معصوم(ع)، هفتادویک قصیده، به تعداد سال‌های عمرش سروده است. او در یکی از این قصاید، پس از راز و نیازی عاشقانه با محبوب پرده‌نشین عالم، حضرت بقیة‌الله فی الارضین، حجت بن الحسن العسکری(عج)، به ویژگی‌هایی از دوران ظهور اشاره می‌کند؛ حضرت را حامی عدل و نابودکننده کفر و ستم و وارث تیغ دو دم حضرت علی(ع) می‌داند:

تا واژگون شود علم جهل و جور و کین		صاحب زمان صاحب تیغ علم کجاست؟
تا داد و دین بیارد و کفر و ستم برد		حامی عدل و ماحی کفر و ستم کجاست؟
کوتاه تا زبان بد منکران شود		همت بلند وارث تیغ دو دم کجاست؟

امام مهدی(عج)، طبق روایات متواتر در عصر غیبت حضور دارند و بسیاری از مردم همه‌روزه از حضور ایشان در زندگی‌شان بهره‌مند می‌گردند. در بسیاری از روایات وارده از اهل‌بیت(ع)، امام مهدی(عج) به خورشید پشت ابر تشبیه شده است که بسیاری از شاعران معاصر زبان عربی و فارسی نیز از این تشبیه اقتباس نموده‌اند و در وصف ایشان با عنوان «خورشید پشت ابر» با زبان مستقیم و غیرمستقیم یاد کرده‌اند. خوش‌دل تهرانی همین مضمون را این‌گونه بیان می‌کند:

غیبتش مانند خورشید است اندر پشت ابر		ابر، کی منع فروغ از مهر خاور می‌کند
آفتاب آسا رسد فیض ابر نیکو و زشت		آری آن شه لطف چون مؤمن به کافر می‌کند‏

خوش‌دل همچنین از عصر غیبت کبری با عنوان عصر مشکلات و تیرگی‌ها سخن می‌گوید و به وصف دل‌های بی‌قرار منتظران می‌پردازد که از مدت انتظار و سختی آن غمگین و افسرده گشته و خواستار پایان غیبت کبری شده‌اند:

روز ظهور مهدی موعود کی رسد		پایان شام تیره‌ی رنج و الم کجاست
دل‌ها ز طول غیبت آن شه ملول گشت		بزداید آن‌که از دل ما زنگ غم کجاست

به اعتقاد خوش‌دل، آذر بیگدلی صاحب تذکره آتشکده که با شعرای سبک هندی مانند صائب تبریزی مخالفت ورزیده، بر پیکر ادبیات لطمه وارد کرده است:

آذر از صائب ز نازک طبعی او سوخته		خامی آذر نگر بیچاره از مو سوخته
خامه خامش بلی تائیس آن بیگانه خوست		کاین همه کاخ ادب با یاری او سوخته

غدیریه از جمله اشعار زیبای خوش‌دل در وصف اعلام ولایت امیرالمؤمنین علی(ع) در غدیر خم است:

در غدیر خم نبی خشت از سر خم برگرفت		خشت از خم ولای ساقی کوثر گرفت
از خم خمر خلافت در غدیر خم بلی		ساقی کوثر ز دست مصطفی ساغر گرفت
گفت هرکس را منم مولا علی مولای اوست		حیدرش سرور بود آن کو مرا سرور گرفت
جانشین و قاضی دین و وصی من علی است		این بگفت و بازوی آن شاه گردون فر گرفت
بین امواج مخالف کشتی دین خدای		از تلاطم ایمنی با لنگر حیدر گرفت

خوش‌دل در بخش مراثی، فلسفه بزرگ نهضت حسینی را این‌گونه ترسیم می‌کند:

بزرگ فلسفه نهضت حسین این است		که مرگ سرخ به از زندگی ننگین است
حسین مظهر آزادگی و آزادی است		خوشا کسی که چنینش مرام و آئین است
نه ظلم کن به کسی نی به زیر ظلم برو		که این مرام حسین است و منطق دین است‏

احمد کرمی در ذیل این قطعه می‌نویسد: «قطعه بالا از شاعرش مشهورتر و در تمام ممالک شیعه‌نشین منتشر و همچنین اولین قطعه رثای حماسی است که در بیست‌وپنج سال قبل سروده شده و سرمشق شعرای پارسی‌زبان گردیده است»‏.

خوش‌دل تک‌بیتی‌های زیبایی هم با مضامین اخلاقی و پندآموزی سروده است:

عمر صدساله به‌جز روزی نیست

زندگی آش دهان‌سوزی نیست

یا

گرچه اندوه جهان جانکاه است

غم مخور عمر سفر کوتاه است

وضعیت کتاب

فهرست کتاب در انتهای آن ذکر شده است. پاورقی‌های کتاب به قلم احمد کرمی است.

منابع مقاله

1. مقدمه و متن کتاب.
2. بابایی، حدیث و دیگران، «بررسی تطبیقی غیبت کبری در شعر معاصر عربی و فارسی»، پایگاه مجلات تخصصی نور، فصلنامه عصر آدینه، تابستان 1396، شماره 22، ص 115 تا 151.
3. طغیانی، اسحاق؛ میرسعیدی، سید مرتضی، «تجلی ظهور در ادب منظوم معاصر»، پایگاه مجلات تخصصی نور، فصلنامه فرهنگ اصفهان، بهار 1387، شماره 39، ص 5 تا 22.