۴۲۵٬۲۲۵
ویرایش
بدون خلاصۀ ویرایش
جز (جایگزینی متن - 'صفي علي شاه، محمد حسن بن محمد باقر' به 'صفی‌علی‌شاه، محمدحسن بن محمدباقر') |
بدون خلاصۀ ویرایش |
||
| خط ۳۳: | خط ۳۳: | ||
'''دیوان صفی علیشاه'''، دیوان اشعار میرزا حسن | '''دیوان صفی علیشاه'''، دیوان اشعار [[صفی‌علی‌شاه، محمدحسن بن محمدباقر|میرزا حسن اصفهانی]]، معروف به [[صفی‌علی‌شاه، محمدحسن بن محمدباقر|صفی‌علی‌شاه]] (متوفی 1316ق)، از مشایخ و بزرگان تصوف و سلسله نعمتاللهی است. این اثر با مقدمه [[تفضلي، تقي|تقی تفضلی]]، به کوشش [[مشفق، منصور|منصور مشفق]] منتشر شده است. | ||
==ساختار== | ==ساختار== | ||
کتاب، مشتمل بر دیباچه مولوی گیلانی، نصایح و نوشته‌های صفی | کتاب، مشتمل بر دیباچه مولوی گیلانی، نصایح و نوشته‌های [[صفی‌علی‌شاه، محمدحسن بن محمدباقر|صفی علیشاه]]، مقدمه [[تفضلي، تقي|تقی تفضلی]] و سپس اشعار به این ترتیب است: غزلیات، مسمطات، قصاید، نسب‌نامه، مقطعات و مفردات، رباعیات و مناجات است. | ||
==گزارش محتوا== | ==گزارش محتوا== | ||
در عصر تیموری فرقه صوفیانه‌ای شکل گرفت که در ظاهر دنباله جریان‌های صوفیه قبلی، اما در واقع به دلیل عملکرد و میزان نفوذ و اقتدارش به‌صورت یک قطب درآمد و به تصوف نعمتاللهی معروف شد. رهبر این جریان نورالدین نعمت‌الله بن عبدالله به دلیل همین نفوذ، ادعاها و القابی که خود مطرح و یا توسط مریدانش به او نسبت داده می‌شد، به حضرت شاه نعمت‌الله ولی معروف شد<ref>ر.ک: زارع سنگدرازی، صفا، ص11</ref>. | در عصر تیموری فرقه صوفیانه‌ای شکل گرفت که در ظاهر دنباله جریان‌های صوفیه قبلی، اما در واقع به دلیل عملکرد و میزان نفوذ و اقتدارش به‌صورت یک قطب درآمد و به تصوف نعمتاللهی معروف شد. رهبر این جریان نورالدین نعمت‌الله بن عبدالله به دلیل همین نفوذ، ادعاها و القابی که خود مطرح و یا توسط مریدانش به او نسبت داده می‌شد، به حضرت شاه نعمت‌الله ولی معروف شد<ref>ر.ک: زارع سنگدرازی، صفا، ص11</ref>. | ||
دیباچه کتاب به قلم یکی از مریدان صفی علیشاه با نام محمدهادی مولوی گیلانی مشهور به وفاعلی‌شاه (متوفی 1336ق)، به خواهش تنی چند از دوستانش نوشته شده است<ref>ر.ک: دیباچه، ص1</ref>. او مزیت این طبع را بر طبع اول عبارت از افزودن بعضی مراسلات و نامه‌های صفی | دیباچه کتاب به قلم یکی از مریدان [[صفی‌علی‌شاه، محمدحسن بن محمدباقر|صفی علیشاه]] با نام محمدهادی مولوی گیلانی مشهور به وفاعلی‌شاه (متوفی 1336ق)، به خواهش تنی چند از دوستانش نوشته شده است<ref>ر.ک: دیباچه، ص1</ref>. او مزیت این طبع را بر طبع اول عبارت از افزودن بعضی مراسلات و نامه‌های [[صفی‌علی‌شاه، محمدحسن بن محمدباقر|صفی علیشاه]]، چند قطعه عکس و نیز چند غزل در تجلیل قدر [[صفی‌علی‌شاه، محمدحسن بن محمدباقر|صفی علیشاه]] دانسته است. در آخر نیز به تاریخ ولادت و وفات و تصنیفات وی اشاره کرده است<ref>ر.ک: همان، ص3-2</ref>. | ||
بخش اول کتاب با عنوان «نصایح و نوشته‌ها» مشتمل بر مراسله‌ها یا نامه‌های صفی علیشاه است. اولین مراسله به خواهش علی‌خان ظهیرالدوله، ملقب به صفاعلیشاه (متوفی 1303ق) نوشته شده است. در ابتدای آن چنین می‌خوانیم: «گفتن و نوشتن سهل است، ولیکن آزموده گفتن و سنجیده نوشتن بسیار صعب. چه‌بسا سخن‌ها که در گفتن مستحسن نماید، ولیکن نزد عقل دوربین نیک ناید. دوست یگانه من جناب مستطاب علی‌خان ظهیرالدوله که در مکارم اخلاق و رسوم مردمی و مودت و اشفاق یگانه آفاق است خواهش نمود که از واقعات گذشته خود سطری نگارم و شطری به یادگار گذارم که هم موجب تشویق سالکان ثابت‌قدم باشد و هم مایه تنبیه صاحب‌نظران عالی همم؛ ولیکن به جهات عدیده از این کار معذورم؛ یکی آنکه تفصیل آن بسیار است و آن‌قدرها مجال و حال نگارش نیست. درویش را غیر از ناداری و نیستی، شرح حالی نیست که قابل کتاب و نگارش باشد. از بود خود شرمسار است تا به اظهار وجود چه رسد»<ref>ر.ک: متن کتاب، ص4</ref>. در این مراسله از موضوعاتی چون رموز طریقت، پرهیز از جدل و استجابت دعا به‌اختصار سخن گفته شده است<ref>ر.ک: همان، ص5-4</ref>. نویسنده سن خود را به هنگام نگارش این نامه، 60 سال ذکر کرده است<ref>ر.ک: همان، ص6</ref>. | بخش اول کتاب با عنوان «نصایح و نوشته‌ها» مشتمل بر مراسله‌ها یا نامه‌های [[صفی‌علی‌شاه، محمدحسن بن محمدباقر|صفی علیشاه]] است. اولین مراسله به خواهش علی‌خان ظهیرالدوله، ملقب به صفاعلیشاه (متوفی 1303ق) نوشته شده است. در ابتدای آن چنین می‌خوانیم: «گفتن و نوشتن سهل است، ولیکن آزموده گفتن و سنجیده نوشتن بسیار صعب. چه‌بسا سخن‌ها که در گفتن مستحسن نماید، ولیکن نزد عقل دوربین نیک ناید. دوست یگانه من جناب مستطاب علی‌خان ظهیرالدوله که در مکارم اخلاق و رسوم مردمی و مودت و اشفاق یگانه آفاق است خواهش نمود که از واقعات گذشته خود سطری نگارم و شطری به یادگار گذارم که هم موجب تشویق سالکان ثابت‌قدم باشد و هم مایه تنبیه صاحب‌نظران عالی همم؛ ولیکن به جهات عدیده از این کار معذورم؛ یکی آنکه تفصیل آن بسیار است و آن‌قدرها مجال و حال نگارش نیست. درویش را غیر از ناداری و نیستی، شرح حالی نیست که قابل کتاب و نگارش باشد. از بود خود شرمسار است تا به اظهار وجود چه رسد»<ref>ر.ک: متن کتاب، ص4</ref>. در این مراسله از موضوعاتی چون رموز طریقت، پرهیز از جدل و استجابت دعا به‌اختصار سخن گفته شده است<ref>ر.ک: همان، ص5-4</ref>. نویسنده سن خود را به هنگام نگارش این نامه، 60 سال ذکر کرده است<ref>ر.ک: همان، ص6</ref>. | ||
او در یکی دیگر از نامه‌هایش حیله و تزویر را از صفات اراذل، اغلب مفاسد را از پرخوری و استغفار را موجب تقرب دانسته است. سپس توصیه کرده است: «شبانه‌روزی یک ساعات به خیال موت باشید که یاد موت هوس‌ها را کم کند و حب دنیا را از دل ببرد» و نیز «غوغای خلق و شورش مردم را هجوم پشه و مگس پندارید و قابل‌اعتنایی نشمارید. عفو را بر انتقام در هر مقام مقدم دارید. بر حیوانات خود لعن نکنید و چوب نزنید. پاداش هر بدی را به نیکی دهید و اگر نتوانید واگذارید که ستاری اصل درویشی است»<ref>ر.ک: همان، ص8</ref>. | او در یکی دیگر از نامه‌هایش حیله و تزویر را از صفات اراذل، اغلب مفاسد را از پرخوری و استغفار را موجب تقرب دانسته است. سپس توصیه کرده است: «شبانه‌روزی یک ساعات به خیال موت باشید که یاد موت هوس‌ها را کم کند و حب دنیا را از دل ببرد» و نیز «غوغای خلق و شورش مردم را هجوم پشه و مگس پندارید و قابل‌اعتنایی نشمارید. عفو را بر انتقام در هر مقام مقدم دارید. بر حیوانات خود لعن نکنید و چوب نزنید. پاداش هر بدی را به نیکی دهید و اگر نتوانید واگذارید که ستاری اصل درویشی است»<ref>ر.ک: همان، ص8</ref>. | ||
| خط ۴۹: | خط ۴۹: | ||
وی توصیه‌های اخلاقی و ارشادات عرفانی خود را گاه با تمثیلات و اشاراتی زیبا بیان می‌کند و خواننده را به تأمل وامی‌دارد: «شخص محترمی گفت: چندین شب است خواب می‌بینم مرا به آسمان‌ها می‌برند و وعده‌ها می‌دهند و دیشب مرا به عرش بردند و وعده نبوت دادند. گفتم: چه می‌کنی. گفت: شب با وضو می‌خوابم. گفتم دیگر با وضو مخواب که بالاتر از عرش جایی نیست»<ref>ر.ک: همان، ص10</ref>. | وی توصیه‌های اخلاقی و ارشادات عرفانی خود را گاه با تمثیلات و اشاراتی زیبا بیان می‌کند و خواننده را به تأمل وامی‌دارد: «شخص محترمی گفت: چندین شب است خواب می‌بینم مرا به آسمان‌ها می‌برند و وعده‌ها می‌دهند و دیشب مرا به عرش بردند و وعده نبوت دادند. گفتم: چه می‌کنی. گفت: شب با وضو می‌خوابم. گفتم دیگر با وضو مخواب که بالاتر از عرش جایی نیست»<ref>ر.ک: همان، ص10</ref>. | ||
صفی اشعار امیرالمؤمنین علی(ع) را مطابق قرآن و تفسیر خود از قرآن را نیز مطابق تفاسیر ائمه(ع) دانسته و به انکار گفته‌های بابی‌ها و نحلی‌ها و دهری‌ها و یا عارف‌مسلک‌های بی طریقه و قانون پرداخته است: «اشعار حضرت امیر(ع) کلاً معانی قرآن است و همچنین سایر ائمه و از تفسیری که ائمه کرده‌اند، خارج نشده‌ام. کسی که انکار آن کند یا بابی است یا نحلی و دهری؛ زیرا که بابی‌ها تفسیر صفی را مانع خیالات فاسد خود می‌دانند؛ از آنکه تفسیر را هرکس خواند دیگر گوش به مزخرفات بابیه نمی‌دهد و نحلی‌های لامذهب هم که همیشه ایراد به آیات قرآنی می‌کنند، دانسته‌اند که تفسیر صفی را هرکس خواند به‌طرف لامذهبی مایل نخواهد شد. ای نفس شریر، ای شیطان حسود، انکار تفسیر صفی را نتوان نمود؛ جز اینکه توان گفت نفس اماره بابی یا دهری است که منکر این تفسیر است و بعضی دیگر که منکر این تفسیرند از عارف‌مسلک‌های بی طریقه و قانونند که اسم درویشی را کمند طراری خودساخته و به زیّ اهل فقر، محض لقمه و لباس درآمده، ناچار باید منکر چنین آیتی باشند و این جماعت گاهی درویشند و گاهی بابی و در مقامی دهری و در هنگامی متشرع تا وقت چه اقتضا کند»<ref>ر.ک: همان، ص12</ref>. | [[صفی‌علی‌شاه، محمدحسن بن محمدباقر|صفی]] اشعار [[امام على(ع)|امیرالمؤمنین علی(ع)]] را مطابق قرآن و تفسیر خود از قرآن را نیز مطابق تفاسیر ائمه(ع) دانسته و به انکار گفته‌های بابی‌ها و نحلی‌ها و دهری‌ها و یا عارف‌مسلک‌های بی طریقه و قانون پرداخته است: «اشعار [[امام على(ع)|حضرت امیر(ع)]] کلاً معانی قرآن است و همچنین سایر ائمه و از تفسیری که ائمه کرده‌اند، خارج نشده‌ام. کسی که انکار آن کند یا بابی است یا نحلی و دهری؛ زیرا که بابی‌ها تفسیر صفی را مانع خیالات فاسد خود می‌دانند؛ از آنکه تفسیر را هرکس خواند دیگر گوش به مزخرفات بابیه نمی‌دهد و نحلی‌های لامذهب هم که همیشه ایراد به آیات قرآنی می‌کنند، دانسته‌اند که تفسیر صفی را هرکس خواند به‌طرف لامذهبی مایل نخواهد شد. ای نفس شریر، ای شیطان حسود، انکار تفسیر صفی را نتوان نمود؛ جز اینکه توان گفت نفس اماره بابی یا دهری است که منکر این تفسیر است و بعضی دیگر که منکر این تفسیرند از عارف‌مسلک‌های بی طریقه و قانونند که اسم درویشی را کمند طراری خودساخته و به زیّ اهل فقر، محض لقمه و لباس درآمده، ناچار باید منکر چنین آیتی باشند و این جماعت گاهی درویشند و گاهی بابی و در مقامی دهری و در هنگامی متشرع تا وقت چه اقتضا کند»<ref>ر.ک: همان، ص12</ref>. | ||
صفی علیشاه در نامه‌ای به ملا محمدتقی محلاتی در چهار مطلب عناوین امام، قطب، مرشد و ارشادنامه را از دیدگاه صوفیه توضیح داده است<ref>ر.ک: همان، ص17-16</ref>. یا در نامه دیگری که به سید هدایت‌الدین، متولی بقعه شاه نعمت‌الله ولی نوشته، به قانون احیای مجلس نیاز در هر شب جمعه تذکر داده است. زکات را نیز جز برای فقرای نعمتاللهی جایز ندانسته است<ref>ر.ک: همان، ص20-19</ref>. | [[صفی‌علی‌شاه، محمدحسن بن محمدباقر|صفی علیشاه]] در نامه‌ای به ملا محمدتقی محلاتی در چهار مطلب عناوین امام، قطب، مرشد و ارشادنامه را از دیدگاه صوفیه توضیح داده است<ref>ر.ک: همان، ص17-16</ref>. یا در نامه دیگری که به سید هدایت‌الدین، متولی بقعه شاه نعمت‌الله ولی نوشته، به قانون احیای مجلس نیاز در هر شب جمعه تذکر داده است. زکات را نیز جز برای فقرای نعمتاللهی جایز ندانسته است<ref>ر.ک: همان، ص20-19</ref>. | ||
محقق اثر در انتهای این بخش از کتاب با اشاره به اینکه مراسلات مذکور برای مریدان «متضمن طریقه فقر و سرمشق اخلاق و گمگشتگان راه را چراغ هدایت» است، ذکر تمامی مراسلات صفی علیشاه در این دیوان را خارج از اسلوب و سبب حجیم شدن آن دانسته است<ref>ر.ک: همان، ص24</ref>. | محقق اثر در انتهای این بخش از کتاب با اشاره به اینکه مراسلات مذکور برای مریدان «متضمن طریقه فقر و سرمشق اخلاق و گمگشتگان راه را چراغ هدایت» است، ذکر تمامی مراسلات [[صفی‌علی‌شاه، محمدحسن بن محمدباقر|صفی علیشاه]] در این دیوان را خارج از اسلوب و سبب حجیم شدن آن دانسته است<ref>ر.ک: همان، ص24</ref>. | ||
تقی تفضلی در ادامه کتاب در ضمن عنوان «چند کلمه درباره صفی علیشاه و آثارش»، ابتدا به زندگینامه خودنوشت صفی علیشاه اشاره کرده است. سپس آثارش را با استفاده از کلام رشید یاسمی مورد بررسی قرار داده است. دیوان صفی در ششمین اثر این‌گونه معرفی شده است: «دیوانی هم از غزلیات و قصاید و ترجیعات و مسمطات و رباعیات و این‌گونه اشعار غیر مثنوی دارد که به‌جای خود از بهترین و شورانگیزترین آثار او محسوب می‌شود و بیشتر از باقی اشعار او معروف و مشهور و زبانزد خاص و عام است. صفی در غزل دنباله‌رو سبک عراقی است که از لحن تأثیرات معاصر نیز دور نمانده. غزل‌ها و قصاید و مسمطات و ترجیعات و رباعیات را صفی در خلال سیلان دیگر کارهای زندگی عرفانی خود، به مناسبت حال صوفیانه و شور و جذبه عارفانه می‌سروده است. بعضی غزل‌های او در حد و سطح بهترین غزل‌های عرفانی است؛ من‌جمله این غزل او که از نظر ترکیبات بدیع هم جالب است: | [[تفضلي، تقي|تقی تفضلی]] در ادامه کتاب در ضمن عنوان «چند کلمه درباره [[صفی‌علی‌شاه، محمدحسن بن محمدباقر|صفی علیشاه]] و آثارش»، ابتدا به زندگینامه خودنوشت [[صفی‌علی‌شاه، محمدحسن بن محمدباقر|صفی علیشاه]] اشاره کرده است. سپس آثارش را با استفاده از کلام رشید یاسمی مورد بررسی قرار داده است. دیوان صفی در ششمین اثر این‌گونه معرفی شده است: «دیوانی هم از غزلیات و قصاید و ترجیعات و مسمطات و رباعیات و این‌گونه اشعار غیر مثنوی دارد که به‌جای خود از بهترین و شورانگیزترین آثار او محسوب می‌شود و بیشتر از باقی اشعار او معروف و مشهور و زبانزد خاص و عام است. صفی در غزل دنباله‌رو سبک عراقی است که از لحن تأثیرات معاصر نیز دور نمانده. غزل‌ها و قصاید و مسمطات و ترجیعات و رباعیات را صفی در خلال سیلان دیگر کارهای زندگی عرفانی خود، به مناسبت حال صوفیانه و شور و جذبه عارفانه می‌سروده است. بعضی غزل‌های او در حد و سطح بهترین غزل‌های عرفانی است؛ من‌جمله این غزل او که از نظر ترکیبات بدیع هم جالب است: | ||
'''برده عقل و هوش از من دلبری قدح نوشی''' | '''برده عقل و هوش از من دلبری قدح نوشی''' | ||
نازنین گل‌اندامی یاسمین بناگوشی | نازنین گل‌اندامی یاسمین بناگوشی | ||
| خط ۶۴: | خط ۶۴: | ||
غزلیات او به‌طورکلی جالب و دلکش می‌باشد. او در غزل دنباله‌رو سبک عراقی است، ولی از ویژگی‌های سبک خراسانی و هندی نیز در اشعارش نمونه‌هایی یافت می‌شود. در غزلیات از افکار و سبک حافظ بسیار متأثر شده است. قصاید او نیز در نوع خود جذاب می‌باشد؛ از جمله قصیده یائیه او که معروف است: | غزلیات او به‌طورکلی جالب و دلکش می‌باشد. او در غزل دنباله‌رو سبک عراقی است، ولی از ویژگی‌های سبک خراسانی و هندی نیز در اشعارش نمونه‌هایی یافت می‌شود. در غزلیات از افکار و سبک حافظ بسیار متأثر شده است. قصاید او نیز در نوع خود جذاب می‌باشد؛ از جمله قصیده یائیه او که معروف است: | ||
'''بهل برهم کتاب عقل و دفترهای طولانی ''' | '''بهل برهم کتاب عقل و دفترهای طولانی ''' | ||
که نفزاید از آنها جز که بر خامی و نادانی | که نفزاید از آنها جز که بر خامی و نادانی | ||
| خط ۶۹: | خط ۷۰: | ||
که ذاتش برتر است از وهم و تخییلات امکانی'''<ref>ر.ک: گلی، احمد؛ درخشان فرد، ژیلا، ص140؛ متن کتاب، ص225</ref>. ''' | که ذاتش برتر است از وهم و تخییلات امکانی'''<ref>ر.ک: گلی، احمد؛ درخشان فرد، ژیلا، ص140؛ متن کتاب، ص225</ref>. ''' | ||
بیشترین موضوع قصاید او درباره معرفت و عرفان، مراتب تجلی، مدح و منقبت ائمه اطهار، به‌ویژه حضرت علی(ع) می‌باشد. این‌گونه از اشعارش را با انواع صنایع لفظی، نظیر جناس، سجع، موازنه، تکرار و... آراسته است. | بیشترین موضوع قصاید او درباره معرفت و عرفان، مراتب تجلی، مدح و منقبت ائمه اطهار، به‌ویژه [[امام على(ع)|حضرت علی(ع)]] می‌باشد. این‌گونه از اشعارش را با انواع صنایع لفظی، نظیر جناس، سجع، موازنه، تکرار و... آراسته است. | ||
ترجیعات و مسمطات وی غالباً در مدح و منقبت حضرت علی(ع) است و این موضوع از ارادت خاص وی به آن بزرگوار ناشی می‌شود. | |||
مقطعات و مفردات، بخش دیگری از اشعار اوست که در آنها به موضوعاتی از قبیل عرفان، مدح، وعظ و... می‌پردازد. در این نوع از اشعار او نیز کاربرد صنایع لفظی و معنوی مشاهده می‌شود. از جمله قطعاتی که در مدح می‌سراید، قطعاتی در مدح ناصرالدین شاه، مظفرالدین شاه و قطعه‌ای در رثای باقرخان است و از لحاظ محتوایی این‌گونه اشعار او نیز قابل تأمل و دقت نظر است. | ترجیعات و مسمطات وی غالباً در مدح و منقبت [[امام على(ع)|حضرت علی(ع)]] است و این موضوع از ارادت خاص وی به آن بزرگوار ناشی می‌شود. | ||
مقطعات و مفردات، بخش دیگری از اشعار اوست که در آنها به موضوعاتی از قبیل عرفان، مدح، وعظ و... می‌پردازد. در این نوع از اشعار او نیز کاربرد صنایع لفظی و معنوی مشاهده می‌شود. از جمله قطعاتی که در مدح می‌سراید، قطعاتی در مدح ناصرالدین شاه، مظفرالدین شاه و قطعه‌ای در رثای باقرخان است و از لحاظ محتوایی این‌گونه اشعار او نیز قابل تأمل و دقت نظر است. | |||
رباعیات که آخرین بخش دیوان اوست، حدود یکصدوسی رباعی می‌باشد که به موضوعاتی از قبیل عرفان، فلسفه و راز و نیاز با معشوق می‌پردازد. رباعیات وی نیز از لحاظ محتوایی قابل تأمل است<ref>ر.ک: گلی، احمد؛ درخشان فرد، ژیلا، ص141-140</ref>. | رباعیات که آخرین بخش دیوان اوست، حدود یکصدوسی رباعی می‌باشد که به موضوعاتی از قبیل عرفان، فلسفه و راز و نیاز با معشوق می‌پردازد. رباعیات وی نیز از لحاظ محتوایی قابل تأمل است<ref>ر.ک: گلی، احمد؛ درخشان فرد، ژیلا، ص141-140</ref>. | ||
==وضعیت کتاب== | ==وضعیت کتاب== | ||
این نسخه از کتاب در سال 1336ش، به چاپ سنگی منتشر شده است. | این نسخه از کتاب در سال 1336ش، به چاپ سنگی منتشر شده است. | ||
فهرست مطالب پیش از مقدمه تقی تفضلی ارائه شده است. | |||
فهرست مطالب پیش از مقدمه [[تفضلي، تقي|تقی تفضلی]] ارائه شده است. | |||
==پانویس == | ==پانویس == | ||