پاتانجلی

پاتانجلی
پدیدآوران	ابوریحان بیرونی، محمد بن احمد(نویسنده) صدوقی‌سها، منوچهر(مصحح) ريتر، هلموت (مصحح)
ناشر	پژوهشگاه علوم انساني و مطالعات فرهنگى‏
مکان نشر	ايران - تهران
چاپ	1
شابک	‎964-426-097-X
موضوع	عرفان هندی - متون قدیمی تا قرن 14 فلسفه هندی - متون قدیمی تا قرن 14 يوگا (فلسفه) - متون قدیمی تا قرن 14
زبان	فارسی عربی
تعداد جلد	1
کد کنگره	‏‎‏B‎‏ ‎‏131‎‏ ‎‏/‎‏الف‎‏2‎‏پ‎‏2

پاتانجلی یا باتنجل الهندی في الخلاص من الارتباك، که به دست ابوریحان بیرونی به عربی برگردانده شده است، اثری است با موضوع فلسفه و عرفان و به‌ویژه درباره عرفان پاتنجلی هندی. دکتر منوچهر صدوقی سها این اثر را تصحیح کرده است.

عنوان رساله به‌صورت «باتنجل الهندی في الخلاص من الأمثال» هم ضبط شده که به دلیل بی معنی بودن کلمه امثال، به استدراک از فهرست آثار استاد رئیس که ریخته خامه شخص شخیص آن بزرگ است (چاپ آقای دکتر محقق) به کلمه «الارتباك» تصحیح شده و مصحح نیز این مورد را برگزیده است.

ساختار

کتاب دارای دو مقدمه (مقدمه به زبان فارسی به قلم منوچهر صدوقی سها و مقدمه خود ابوریحان به زبان عربی) و محتوای مطالب در چهار قطعه اصلی است‎.

گزارش محتوا

از آنجا که مقدمه مصحح کتاب، منوچهر صدوقی سها، مشتمل بر مطالب فراوان و متنوعی پیرامون تصحیح و رمزگذاری و سایر امور مربوط به کتاب است، بخش‎هایی از آن در اینجا گزارش می‌شود: الف)- مبنای محقق، کاری بوده است که ریتر روی این نسخه انجام داده، ولی وی مواردی را در تصحیح مجدد به آن افزوده است. از جمله این کارها موارد ذیل است:

1. توضیحات چاپ ریتر در ذیل صفحات آمده و توضیحات محقق ذیل پاراگراف‎ها؛
2. در جاهایی که شکی در ضبط کلمات در میان آمده، علامت سؤال (؟) پس از کلمه مزبور گذاشته شده؛
3. برخی قطعات که فاقد شماره بوده‌اند، شماره‌گذاری شده‌اند؛
4. به تبعیت از ریتر در مواردی که توضیحی نیاز بوده، بخشی از کلمات در علامت < > ارائه شده و ادامه آن در پایان پاراگراف مربوطه بیان شده است؛
5. برخی تصحیحات در این چاپ صرفا به رسم‌الخط برمی‌گردد و برخاسته از تفاوت سلیقه ادبی است؛
6. برخی موارد از نظر این مصحح مضبوط‎تر از تصحیح ریتر است که محقق، از این لحاظ همان ضبط را برگزیده است.
7. برخی کلمات نیز (که تعدادشان هم کم نیست) از روی قیاس تصحیح شده است.

ب)- رمزگذاری‎های این اثر از این قرار است:

1. مواردی مانند <412 آ> اشاره دارد به شماره صفحات نسخه خطی که در مقام تعیین تطابق صفحات نسخه چاپی با خطی از سوی ریتر به آن افزوده شده است؛
2. مواردی مانند <107=1> اشاره دارد به شماره صفحات چاپ ریتر و در مقام تعیین تطابق صفحات چاپ حاضر با آن (چاپ ریتر) به متن افزوده شده است؛
3. علامت A اشاره دارد به متن (نسخه اصلی) و علامت R به نسخه چاپی ریتر و علامت S به این نسخه چاپی. تصرفات مصحح فارسی، که با علامت ‎S مشخّص شده است در میان دو قلاب، < > ذکر شده است.

ج)- مصحح، تحقیق این کتاب را به قصد چاپ مجدد، با تشویقات دکتر مهدی محقق و استاد جعفری انجام داده است و در اواخر سال 1368 خورشیدی آن را به اتمام رسانده است.

د)- پاتانجلی که رساله‌ای است اولا به تصوّف و ثانیا به فلسفه هندی، چنان‌که از افادت استاد رئیس به اوایل آن برمی‌آید، از جمله ذخایر حکمای هند می‌بوده است به زبان سانسکریت و همچون سایر کتب کذایی آنان موزون و حاوی مسائلی فنّی در باب ادب و چون آن را در شمار سایر ذخایر حرفا به حرف بهر او (‎استاد رئیس) خوانده بوده‌اند و او بدان احاطت یافته بوده است، ضمیر او اجازت نکرده بوده است که راغبین بدان را از آن محروم بگذارد و هم از اینجا می‌بوده است که آن را تعریب فرموده است، امّا نه به ترجمت محض، بل به‌گونه‌ای دیگر که خود می‌آورد به چند مقام و بالاخصّ به همان اوایل رساله از پی تمهید عذری و این است آنکه:... لذلك اضطررت في النّقل إلی خلط النّصّ بذلك التّفسير المزيد و إجراء الكلام علی ما يشبه السؤال و الجواب و إلی إسقاط ما يتعلّق بالنّحو و اللّغة و هذا عذر قدّمته لتفاوت حجم الكتاب في اللّغتين عند المقايسة بينهما حتّی لا يظنّ ظانّ أنّ ذلك لإخلال بمعنی بل يتحقّق أنّه للتّنقيح عمّا يعود» [یعنی از این جهت ناچار شدم نقل مطلب را با تفسیری که به آن می‌افزایم بیامیزم و همچنین کلام را به‌صورتی مانند سؤال و جواب مطرح کنم و مطالب نحوی و لغوی و... را رها کنم و عذرم را در اینجا پیشاپیش می‌گویم تا به‎خاطر تفاوت حجم کتاب در زبان‌های عربی و هندی کسی نپندارد که این کار از سر اخلال به معنا بوده است...].

ه)- از کلمات ابوریحان چنین نتیجه ‎گرفته می‌شود که:

1. پاتانجلی از منابع علمی حکمای هندی بوده؛
2. اثری موزون بوده و فهمش به‎خاطر در بر داشتن مسائل تخصصی بر عموم مردم مشکل بوده است؛
3. این اثر، به‌طور کامل بر ابوریحان بیرونی خوانده شده، به‎نحوی که وی بر آن تسلط یافته است؛
4. ابوریحان پس از احاطه و فهم کتاب، آن را به عربی ترجمه کرده که دوستداران آن که زبان سانسکریت نمی‌دانند بتوانند از آن بهره ببرند؛
5. بیرونی، مسائل فنی و ادبی را مطرح نکرده و از این جهت کتاب را خلاصه هم کرده است؛
6. وی به‎خاطر تبیین بهتر مطالب، نکاتی را به آن افزوده و یا محتوا را به‌صورت پرسش و پاسخ مطرح کرده است.

و)- پاتانجلی و فی‌الحقیقه، تصوّف هندی در تصوّف ما بلاشک مؤثّر افتاده است؛ چنان‌که استاد رئیس می‌فرماید: «و إلی طريق پاتانجل ذهبت الصّوفية في الاشتغال بالحق و قالوا... و يوجد في كلامهم ما يدلّ علی القول بالاتحاد» و از میانه فضلای معاصرین ما نیز مرحوم سعید نفیسی آورده است به کتاب سرچشمه تصوّف در ایران که: فلسفه وحدت وجود در تصوّف ایران و هند، مأخوذ از فلسفه هندی «پتنجالی: Patanjali است‎.

ز)- مصحح، از کسانی که نامشان را ذکر کرده (حجت‌الاسلام مهدوی، استاد جعفری، دکتر اذکائی، دکتر سید محمدرضا جلالی نائینی و...) و مسئولین پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی که یاری‎‎گرانش در نشر بوده‌اند و سید جلیل شاهری لنگرودی، مصحح و فاطمه آقاجانی، حروف‎نگار کتاب، تشکر کرده است.

ابوریحان بیرونی درباره کتاب چنین می‌گوید: همت‎های مردم در دنیا مختلف است و سعی من بلکه وجود من وقف بر فایده‎رسانی به دیگران نهاده است. لذت استفاده، از من گذشته است و این امر را از بزرگ‎ترین سعادت‎ها می‌دانم. هرکه واقف بر حال باشد، مرا بر زحماتی که برای ترجمه این اثر از هندی به عربی کشیده‌ام سرزنش نمی‌کند و کسی که برخلاف آن باشد، نسبت‎هایی مانند جهالت و شقاوت به من می‌دهد و البته هرکسی، آنچه را داراست که نیت می‌کند. در میان نقل کتاب‌های حساب و نجوم هندی، به کتابی برخورد کردم که خواص آنان در حکمت و روش زاهدانشان در عبادت را نشان می‌داد و چون از محتوای آن آگاه شدم، سعی کردم مطالعه آن را با راغبین در این امر به اشتراک بگذارم؛ زیرا بخل در دانش از بدترین ظلم‎ها و گناهان است و هیچ سیاهی بر سفیدی نمی‌آید (نوشتن)، مگر اینکه فایده‌ای دارد که شناخت آن، جلب خیر یا دفع شر می‌کند. گفتارهای این قوم، خالی از تناسخ و حلول و اتحاد و تولد (نه بر حکم ولادت) نیست؛ ازاین‎رو هنگامی که سخنانشان را شنیدم، از آن، ترکیبی از عقاید قدمای یونانیان و مسیحیان و صوفیه را برداشت کردم. به‎هرحال تمامی اینان معتقدند که نفس انسانی که در عالم، به علایقش وابستگی دارد، به بقا نمی‌رسد، مگر اینکه نهایت سعی و اجتهاد را در این راه به‌کار بگیرد. حال اگر از این حد نهایی، اندکی هم کوتاه بیاید، محکوم به بقای در عالم است و در آنجا در میان موجودات مردد میان خیر و شر است تا زمانی که تهذیب و تصفیه و خالص شود. کتاب‌های اینان به‌صورت منظوم نوشته شده...

وضعیت کتاب

کتاب، فهرست مطالب و فهارس فنی ندارد. در انتهای اثر نام انگلیسی آن آمده است. با تحقیقی که دکتر صدوقی روی این اثر انجام داده و با استناد به خاتمه این کتاب و عبارات کتاب «تحقيق ما للهند»، معلوم می‌شود که زمان تعریب پاتانجلی بر نگارش «تحقيق ما للهند» مقدم است.

منابع مقاله

مقدمه‌های کتاب.