المختصر في مرسوم المصحف الكريم: تفاوت میان نسخه‌ها

'''المختصر في مرسوم المصحف الكريم'''، تألیف [[عقيلي، اسماعيل بن ظافر|ابوطاهر اسماعیل بن ظافر عقیلی مصری]] (متوفی 623ق)، از جمله آثار در موضوع علوم قرآنی است که رسم‎الخط قرآن کریم را به‎اختصار مورد مطالعه قرار داده است. [[حمد، غانم قدوري|غانم قدوری]] حمد تحقیق این اثر را به عهده داشته است.  

کتاب مشتمل بر مقدمه محقق (در معرفی نویسنده و کتاب)، مقدمه نویسنده و سه باب است. باب اول مشتمل بر پنج فصل است که به منظومه‎ای سیزده بیتی در حذف الف ختم شده است. در باب دوم به ترتیب سوره‌های قرآن کریم به الفاظی اشاره شده که رسم‎الخط آن با خواندنش به اضافه بودن یا حذف یک حرف یا ابدالش یا وصل یا فصلش به کلمه دیگر متفاوت است. در باب سوم نیز به‎عنوان خاتمه، مباحث و فصولی در رابطه با رسم‎الخط مطرح شده است.  

نویسنده در مقدمه‎اش بر کتاب، تصریح کرده که کتابش را مختصر نوشته؛ چراکه اهل زمانش به‎اختصار علوم تمایل دارند و مراعات حال آنها لازم است؛ زیرا همت‎های کوتاه در غیر این ‎صورت خسته و بی‎میل می‎شوند. ‎وی سپس هدف از نگارش کتاب را بررسی مصحف شریف به لحاظ رسم‎الخط و نقطه‎گذاری به ترتیب سور دانسته است.<ref>[https://www.noorlib.ir/View/fa/Book/BookView/Image/32340/1/26 ر.ک: مقدمه مؤلف، ص26]</ref>. محقق اثر نیز اختصار، تنظیم و تبویب، و جمع بین رسم و ضبط را از ویژگی‎های این اثر دانسته است.<ref>[https://www.noorlib.ir/View/fa/Book/BookView/Image/32340/1/12 ر.ک: مقدمه محقق، ص13-12]</ref>.  

مؤلفین در رسم‎الخط مصحف در توصیف هجای کلمات‎ در رسم‎الخط‎ عثمانی‎ دو شیوه داشته‎اند: شیوه‎ اول‎، جمع‎آوری مثال‎های مشابه در یک موضوع واحد در قالب‎ فصلی مشخص. با این ‎روش، یک کتاب شامل تعدادی از فصولی که حاوی تمامی وجوه رسم‎الخط است، تألیف‎ می‎شود. از جمله کتاب‎هایی‎ که‎ به این ‎روش تألیف یافته‎اند، کتاب «هجاء مصاحف الأمصار» از ابوعباس احمد بن عمار مهدوی (ت بعد از 34ق)، کتاب «البديع في معرفة ما رسم في مصحف عثمان» از ابوعبدالله محمد‎ بن یوسف بن معاذ جهنی (ت در حدود 244ق) و کتاب «[[المقنع في رسم مصاحف الأمصار|المقنع في معرفة مرسوم مصاحف أهل الأمصار]]‎»، اثر [[دانی، عثمان بن سعید|ابوعمرو عثمان بن سعید دانی]] (ت 444ق) را می‎توان‎ نام‎ برد‎.

شیوه‎ دوم، جستجو و تتبع در کلماتی است که با گفتار مطابقت ندارند. این کلمات بر اساس جایگاه ‎آن‎ها‎ در سوره‌ها مرتب شده‎اند. کتابی که به این شیوه تألیف می‎شود، بر اساس‎ سوره‌ها‎ و به‎ ترتیب‎ مصحف عثمانی، باب‎بندی می‎شود. از مشهورترین کتاب‎هایی که بر این شیوه هستند، کتاب«التنزيل‎ في‎ هجاء المصاحف» اثر ابوداوود سلیمان بن نجاح (ت 694ق) است.<ref>[https://www.noormags.ir/view/fa/articlepage/7744/39 ر.ک: علینقیان، حسین، ص40-39]</ref>.

از جمله مباحثی که نویسنده به‎اجمال به آن اشاره کرده و نیازمند توضیح است، اعراب‎گذاری قرآن به شکل مستطیل است. در این رابطه در کتاب رسم‎الخط مصحف توضیح خوبی آمده است: ابوعمرو دانى در توضیح انگیزه‌هایى که پیشینیان را وادار به تکمیل کتابت، به‎خصوص در مصاحف گردانید سخن خوبى دارد. او مى‎گوید: چیزى که پیشینیان را به نقطه‎گذارى مصاحف وادار نمود، پس از آنکه این مصاحف در زمان نوشتن و ارسال آنها به شهرها خالى از نقطه بود، این بود که آنها اهل زمان خود را دیدند که با وجود نزدیکى آنها به زمان فصاحت و ملاقات با اهل آن، تباهى در لغت آنها افتاده بود و الفاظ‍‎ آنها اختلاف پیدا کرده بود و طبیعت آنها تغییر یافته بود و بسیارى از خواص و عوام مردم دچار خطاگویى شده بودند. آنها مى‎ترسیدند که گذشت زمان موجب افزایش این تباهى گردد و آیندگان که بدون شک در علم و فصاحت و فهم و درایت پایین‎تر از نسل موجود خواهند بود، بیشتر به خطا بیفتند و فساد و اشتباه آنها را فراگیرد. آنها این کار را انجام دادند تا اینان در هنگام پریشانى اعراب و ناآگاهى از آن، به این نقطه‌ها و اعراب‎ها مراجعه کنند و بدین‎گونه اعراب کلمه تحقق یابد و چگونگى الفاظ‍‎ درک شود. علامت‎هاى سه‎گانه حرکات کوتاه، چند مرحله از تطور را پشت سر گذاشته، تااینکه به این صورتى که امروز در مصاحف مى‎بینیم و مردم در کتابت به کار مى‎برند، درآمده است. در مرحله اول، حرکات را با نقطه‌هاى گرد با رنگ مخالف رنگ سیاه نشان مى‎دادند، سپس با گذشت زمان، به علامت‎ها و یا حروف کوچک تغییر یافت که بالا یا پایین حرف مى‎گذاشتند. انتقال از مرحله نقطه‌هاى گرد در نشان دادن حرکات، به مرحله اعراب مستطیل، چندین قرن طول کشید و سرعت یا کندى پیشرفت آن در شهرهاى اسلامى در شرق و غرب مختلف بود<ref>ر.ک: حمد، غانم قدوری، ص449-448</ref>.  

#[[:noormags:142259|علینقیان، حسین، «مقایسه‎ای بین رسم‎الخط مصحف و نقوش قدیم عربی (تحقیقی زبان‎شناختی)»، پایگاه مجلات تخصصی نور: رشد آموزش قرآن، تابستان 1386، شماره 17، صفحه 36 تا 42]].