رساله حق الیقین

‏رساله حق الیقین
پدیدآوران	شبستري، محمود بن عبدالکريم (نويسنده) نوربخش، جواد (محقق)
عنوان‌های دیگر	حق اليقين في معرفه رب العالمين
ناشر	يلدا قلم
مکان نشر	ايران - تهران
سال نشر	مجلد1: 1382ش ,
شابک	‎964-5745-08-x
موضوع	خدا شناسي عرفان
زبان	فارسي
تعداد جلد	1
کد کنگره	‏‏BP‎‏ ‎‏283‎‏/‎‏2‎‏ ‎‏/‎‏ش‎‏2‎‏ح‎‏7

حق الیقين في معرفة رب العالمين یا «رساله حق الیقین»، از آثار شیخ محمود شبستری (متوفی 720ق) است با موضوع عرفان نظری است که به کوشش دکتر جواد نوربخش، چاپ شده. این کتاب یک‎جلدی به زبان فارسی نوشته شده و برای دومین مرتبه در سال 1382 توسط انتشارات یلدا قلم در تهران چاپ شده است.

موضوع این اثر، مسائل عرفان نظری است. مباحث موجود‎ در‎ آن، گلشن راز را به یاد‎ می‎آورد. این‎ اشتراک‎ مضمون‎ تا جایی است که صاحب حديقة المعارف‎ در‎ شرح برخی ابیات گلشن راز از آن کمک گرفته است. اهمیتی که‎ این‎ رساله می‎تواند داشته باشد معرفی رساله مشاهِد است که در‎ پایان‎ باب پنجم آن آمده است‎. نثر‎ کتاب نسبتاً پیچیده است و مشحون از استناد به قرآن و حدیث.

ساختار

کتاب شامل، پیشگفتار به قلم جواد نوربخش، مقدمه مصنف و محتوای مطالب در هشت باب است.

گزارش محتوا

نام کامل این رساله «حق الیقين في معرفة رب العالمين» می‎باشد که در هشت باب تدوین شده است. شیخ در این کتاب دقایق عرفان نظرى از قبیل معرفت خدا و ظهور ذات و صفات و شناخت تعینات و کیفیت مبدأ و معاد و مسئله جبر و تفویض را مورد بحث قرار داده و در هر مورد به برهان عقلى و گواه نقلى براى صحت مدعاى خود متوسل شده است. علاوه بر این ازآنجاکه شیخ عارفى است روشن‎ضمیر و سالکى منسلک بر طریق حق از حکمت ذوقى نیز بهره‎اى کافى داشته لذا عقل و نقل و ذوق را به هم آمیخته است، چنانکه خود مى‎فرماید: بر صاحبدلان اهل بصیرت پوشیده نیست که مبدأ جمله مشکلات و معضلات نظرى و ماده اختلاف موحد و متکلم و حکیم منحصر است در این ابحاث و از فضل بارى‎تعالى در این کتاب به حد یقین رسید- بر وفق نقل و عقل و ذوق.

با رعایت نکات فوق باید اذعان داشت که این رساله در نوع خود، لااقل در زبان پارسى، بى‎نظیر است و اگر سوانح شیخ احمد غزالى را از شاهکارهاى عرفان عاشقانه به زبان فارسى بدانیم، حق الیقین را نیز مى‎توان یکى از بهترین متون اصلى عرفان نظرى دراین‎باره قلمداد کنیم. قدر مسلم این است که این گفتارها همه از سوى حق است که به زبان دل این دو عارف بزرگ جارى شده و از خامه ایشان تراوش کرده است، چنانکه شیخ خود مى‎نویسد که این گفتار را «حضرت عزت از خزانه غیب بدین ضعیف کرامت فرمود».

خود شیخ محمود در توضیح محتوای مطالب کتاب، در مقدمه آن توضیح داده و عبارت وی چنین است: اى جان عزیز این کتاب که مسما است به حق الیقين في معرفة رب العالمين، حضرت عزت از خزانه غیب بدین ضعیف کرامت فرمود، مشتمل است بر هشت باب به ازاى درهاى‎ بهشت، و هر بابى از آن مشتمل بر حقایق و دقایق و لطایف، و ترتیب باب‎ها این است:

باب اول: در ظهور ذات حضرت حق‎تعالی و بیان مقام معرفت.

باب دوم: در ظهور صفات حق‎تعالی و بیان مقام علم.

باب سوم: در مظاهر و مراتب آن و بیان مبدأ.

باب چهارم: در وجوب وحدت او «تعالى و تقدس».

باب پنجم: در بیان ممکن‎الوجود و عالم کثرت.

باب ششم: در تعین و حرکت و تجدد تعینات.

باب هفتم: در حکمت تکلیف و جبر و قدر.

باب هشتم: در معاد و بیان حشر و حقیقت فناء و بقاء.

بر صاحبدلان اهل بصیرت پوشیده نیست که مبدأ جمله مشکلات و معضلات نظرى، و ماده اختلاف موحد و متکلم و حکیم، منحصر است در این ابحاث، و از فضل بارى‎تعالى در این کتاب به حد یقین رسید، بر وفق نقل و عقل و ذوق. و به تصدیق هر حقیقتى از حقایق و اثبات هر دعویى از دعاوى، دو گواه عقل و نقل، اعنى برهان واضح و قرآن ناطق، قائل گشتند، بر سبیل مطالعه نظر کنند. بعد از تحصیل علوم عقلى و نقلى، استعداد این نوع علم از ذوقیات است و دیگر شرط تجرید باطن است از امور دعاوى و خلاص از ربقه تقلید و ترک شکوک: مَنْ یجادِلُ فِی اللهِ بِغَیرِ عِلْمٍ و تعصب: وَ أَضَلهُ اللهُ عَلى‎ عِلْمٍ و تأمل بسیار در هر بحثى از ابحاث که در الفاظ غایت اختصار اختیار آمد، و در بعضى از معانى ستر و اخفاء مقصود. و الله یحکم بیننا و بینکم بالحق و هو خیر الحاکمین‎.

وضعیت کتاب

شرح احادیث و اصطلاحات و لغات و فهارس فنی مربوط به آیات و احادیث در انتهای اثر، و فهرست مطالب در ابتدای آن ذکر شده است.

در تصحیح متن حاضر علاوه بر نسخه چاپ سنگى (نسخه هـ) در ضمن مجموعه‎اى تحت عنوان «عوارف المعارف»، تهران 1283 شمسى از نسخه‎هاى خطى زیر استفاده شده است:

نسخه الف: متعلق به کتابخانه مرکزى دانشگاه تهران تحت شماره 2927؛

نسخه ب: متعلق به کتابخانه خانقاه نعمت‎اللهى در مجموعه رسائلى که بین سال‎هاى 817 تا 822ق توسط اسعد بن احمد محمد الکاتب استنساخ شده است.

نسخه ج: متعلق به کتابخانه مجلس شوراى ملى تحت شماره 2/ 2420؛

نسخه د: متعلق به کتابخانه مجلس شوراى ملى تحت شماره 12/ 5180.

منبع مقاله

1. مقدمه و متن کتاب.
2. بصیری پور، علی، نام رساله از بین رفته شبستری چیست؟، آینه میراث، زمستان 1386، شماره 39، درج در پایگاه مجلات تخصصی نور، به آدرس:

https://www.noormags.ir/view/fa/articlepage/364887