دیوان انوری

‏انوری
پدیدآوران	انوري، محمد بن محمد (شاعر) نفیسی، سعید (مصحح و مقدمه نويس)
عنوان‌های دیگر	انوري ديوان انوري
ناشر	سکه
مکان نشر	ایران - تهران
سال نشر	مجلد1: 1364ش,
زبان	فارسی
تعداد جلد	1
کد کنگره	‏
نورلایب	مطالعه و دانلود pdf

دیوان انوری، اثری در شرح احوال و اشعار اوحدالدین محمد بن محمد انوری ابیوردی مشهور به انوری است. دیوان انوری با مقدمه و تصحیح سعید نفیسی منتشر شده است.

ساختار

کتاب، مشتمل بر مقدمه‎ای به قلم سعید نفیسی در شرح احوال و آثار انوری است. پس از آن به‎ترتیب قصاید، مقطعات، غزلیات و رباعیات شاعر ارائه شده است.

گزارش محتوا

سعید نفیسی در مقدمه‎اش بر کتاب با استفاده از منابع مختلف به بررسی شرح احوال و آثار انوری پرداخته است. او معتقد است نخستین کتابی که ذکری از انوری در آن هست «لباب الألباب» محمد عوفی است که در حدود 618ق، تألیف کرده است. همچنین جامی در بهارستان نوشته است: «انوری، رحمه‌الله، حکیمی کامل و فصیح و فاضل بود. حسن شعر و لطف نظم، شمه‎ای است از علو حال او و خالی است از جمال و کمال او. سخنان او مشهور است و دیوان او مسطور...».

بین سخن‎سرایان ایرانی که از آغاز نشأت زبان فارسی دری تا پایان قرن ششم برخاسته‎اند، انوری ابیوردی به‎خاطر خصائصی‎ چند‎ از‎ دیگران ممتاز است. نخست آنکه وی از دانش‎های عصر خود‎ مخصوصاً هیئت و نجوم به ‎مقدار قابل توجهی برخوردار بوده است و این امتیاز موجب می‎شود که گذشته از مقام بلندی‎ که‎ در‎ شعر فارسی دارد، او را در زمره دانشمندان بشمار آورد. دوم‎ آنکه‎ انوری تقریباً در پایان عصری می‎زیسته است که در آن عصر قصیده‎سرایی یا بهتر بگوییم مدیحه‎سرایی‎ پس از‎ آنکه به اوج ترقی و غایت کمال رسیده بود، رو به انحطاط می‎نهد. پایان عمر‎ انوری‎ در‎ نیمه دوم قرن ششم هجری است و هرچند نمی‎توان گفت سال‎های بین 485 به بعد‎ را‎ دیده‎ و شاهد قران معروفی که گویند خود آن را پیش‎بینی کرده، بوده است، اما به احتمال قوی‎ در‎ اوایل نیمه دوم قرن ششم درگذشته است. پس از وی شاعری که در‎ مدیحه‎سرایی‎ به‎ سبک خراسانی به پایه او یا شاعران پیش از او برسد، برنخاست.

سوم یعنی امتیازی‎ که‎ او را کاملاً از همگنان مشخص می‎دارد این است که انوری شاعری مدیحه‎سرا‎ به مفهوم‎ واقعی‎ کلمه است. شاعری است که هدف او ستودن ممدوح و راضی نگاهداشتن اوست. نان خود را‎ در‎ ستایش کسان می‎جسته است و چون در مدیحه‎سرایی مشارکانی از شاعران متقدم و همکاران‎ یا‎ هم‎چشمانی‎ از معاصران خود داشته، کوشیده است تا در ستایش ممدوح مضمون‎هایی بیافریند که گذشتگان و یا‎ هم‎دوره‎هایش‎ آن را‎ نگفته باشند.

انوری از اینکه به‎صراحت بگوید که مداحی او به‎خاطر‎ صلت‎ستانی‎ است باکی ندارد؛ چنان‎که در‎ ضمن‎ قطعه‎ای‎ به ممدوح خود می‎گوید‎:

هزار‎ مدح شکرطعم وصف‎ تو‎ گفتم‎

کز او نگشت مرا تازه یک صبوح فتوح‏

و در قطعه دیگر می‎گوید:

اندرین‎ عصر‎ هرکه شعر برد		به امید صلت بر‎ ممدوح
چار آلت‎ ببایدش‎ ورنه‎‎		گردد از رنج و غم‎ دلش مجروح
دانش خضر و نعمت قارون‎		صبر ایوب و زندگانی نوح‏

و هنگامی که از ممدوح صلتی‎ دریافت‎ نمی‎کند، می‎گوید:

چو آبروی نیفزایدم ز مدح‎ و غزل‎‎		چرا‎ به‎ آتش‎ فکرت همی بکاهم‎ روح
عنان طبع از این پس کشیده خواهم داشت‎		اگر گشاده نبینم در قبول و فتوح

‏

و از‎ اینکه‎ حرفت‎ خود و همکاران خویش را گدایی نام نهد‎ شرمسار‎ نیست‎:

سؤالکی‎ است‎ در‎ این حالتم به‎ غایت لطف		گمان بنده چنان است کان نه نازیباست
ز غایت کرم تو است یا ز خامی من		که با گناه چنین منکرم امید عطاست
بدین دقیقه‎ که گفتم گمان کدیه مبر		به بنده گرچه گدایی شریعت شعراست‏

همین طمع صلت است که انوری را به آفریدن مضمون‎هایی نو و یا بهتر بگویم مبالغت‎های آمیخته به اغراق وامی‎دارد و ممدوح‎ خود را به صفاتی می‎ستاید که مدیحه‎سرایان پیشین نگفته‎اند:

وجود بی‎کف تو تنگ عیش بود چنان‎		که امن و سلوت می‎خواند من و سلوی را
وجوه جود تو رایج فتاد اگرنه‎ وجود‎		به نیمه بازِ قضا می‎فروخت اجری را
زهی روایح جودت ز راه استعداد		امید شرکت احیا فکنده موتی را‏

وی شاعری متفاضل و مداح است که‎ خصیصه‎ مشترک‎ بیشتر شاعران هم‎عصر اوست. با توجه‎ به‎ سلیقه حاکمان آن روزگار که علاقه داشتند شاعران آنها را مدح و ستایش کنند‎ و به‎ سبب بی‎توجهی به فضل و دانش‎ و وضعیت‎ اقتصادی نابسامان‎، شاعران‎ ناگزیر‎ بودند با مداحی امرار معاش کنند.

انوری اذعان می‎کند به دلیل‎ مدح‎ «هرکس» شعر او باطل است. «انوری ناگاه درمی‎یابد‎ که‎ تمام ذوق و اندیشه‎اش به‎ناچار حول سه موضوع مدح، عشق جسمانی‎ و هزل‎ چرخیده است؛ با تلخی و تندی‎ تمام‎ می‎گوید که‎ مردمان‎! مرا‎ پیامبر شعرهای باطل بدانید؛ چراکه سی سال‎ تمام‎ شعر بیهوده گفتم و بیهوده شعر گفتم و دریغا که کیمیای شعر فروختم و افلاس‎ گرفتم‎«. انوری بالغ بر‎ سی سال به مدح سلطان‎ سنجر‎ پرداخته و زندگی مرفهی داشته است‎.

ز شعر باطل هرکس زبانم		نمی‎گفته است حقی تا به اکنون
کسی که مدت‎ سی‎ سال‎ شعر باطل گفت		خدای‎ بر همه کامیش داد پیروزی‎

انوری خود را شاعری روان‎طبع و باریک دانسته و شعر خود‎ را‎ شعری بی‎خلل و خاطر خود را چون‎ آتش‎ و زبان خود‎ را‎ چون‎ آب روان دانسته است‎ و از اینکه ممدوح درخور قصاید مدحی و معشوقی در شأن غزل‎های عاشقانه او نیست، دریغ‎ و افسوس‎ می‎خورد و می‎گوید:

خاطری چون آتشم هست‎ و زبانی‎ همچو‎ آب‎		فکرت‎ تیز و ذکاء نیک‎ و شعر‎ بی‎خلل
ای دریغا نیست ممدوحی سزاوار مدیح		وی دریغا نیست معشوقی سزاوار غزل

و شاید‎ به‎ استناد‎ به همین شعر خود اوست که قزوینی‎ در‎ «آثار البلاد»‎ شعر‎ انوری‎ را‎ «روان‎تر از آب» توصیف کرد و آن را هم‎پایه شعر ابوالعتاهیه در ادب عربی دانسته است..

مهم‎ترین شیوه سخن‎سرایی انوری در‎ شعر همان ابداع سبک نزدیک کردن زبان و بیان شعری به زبان محاوره عمومی و زبان تخاطب بوده است؛ سبکی که پس از یک قرن سیر تکاملی به‎صورتی عالی و خوش‎تراش‎ بر‎ زبان سعدی شیرازی جلوه کرد. استفاده از زبان محاوره در شعر انوری جایگاه خاصی دارد؛ او رسوم گذشتگان را در شعر خود وارد کرد. فزون بر‎ آن‎ خود طریقه‎ای تازه در شعر ابداع کرده است؛ به شیوه‎ای که بر زبان تخاطب اتکا دارد و ساده و بی‎پیرایه است و گاه سخن‎ وی‎ همراه با اصطلاحات فلسفی، علمی‎، مضامین‎ دقیق و تشبیهات و استعارات فراوان می‎شود و گاه به حد و درجه‎ای از سادگی می‎رسد که با محاورات معمول و عادی همراه می‎گردد. انوری سادگی و روانی کلام‎ خود‎ را با خیالات دقیق‎ غنایی‎ به هم آمیخته و غزل‎های بسیار زیبا و مطبوع و دل‎انگیز پدید آورده است و مانند ظهیر فاریابی عمل کرده و آن را پیش از ظهور سعدی به اوج رسانیده است و راه را‎ برای‎ خیالات دقیق و مضامین عالی سعدی هموار ساخته است..

وضعیت کتاب

کتاب، فاقد فهرست مطالب است و تنها در انتهای آن، نمایه الفاظ یا به تعبیر نویسنده، فهرست نام‎های خاص ذکر شده است.

منابع مقاله

1. مقدمه و متن کتاب.
2. محسنی‎نیا، ناصر؛ حکیما، فاطمه، «تبیین نظریه‎ی ادبی انوری ابیوردی»، پایگاه مجلات تخصصی نور، فنون ادبی، پاییز و زمستان 1394، شماره 13، صفحه 43 تا 70.
3. شهیدی، سید جعفر، «محتویات دیوان انوری»، پایگاه مجلات تخصصی نور، دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران، فروردین 1350، شماره 75، صفحه 41 تا 54.