طوالع الأنوار من مطالع الأنظار: تفاوت میان نسخه‌ها

'''طوالع الأنوار من مطالع الأنظار'''، در موضوع علم کلام نوشته [[بیضاوی، عبدالله بن عمر|قاضی ناصرالدین عبدالله بن عمر بیضاوی شیرازی]] (متوفی 685‌ق)، صاحب تفسیر معروف «[[أنوار التنزيل و أسرار التأويل (تفسير البيضاوي)|أنوار التنزيل و أسرار التأويل]]»، مشهور به [[أنوار التنزيل و أسرار التأويل (تفسير البيضاوي)|تفسیر بیضاوی]] است. کتاب حاضر با مقدمه و تحقیق [[سليمان، عباس|عباس سلیمان]] منتشر شده است. به گفته محقق اثر اهمیت این کتاب به جهت نقشی که در تأسیس فلسفه کلامی یا علم کلام فلسفی داشته، کمتر از أنوار التنزيل نیست<ref>[https://www.noorlib.ir/View/fa/Book/BookView/Image/29082/1/15 ر.ک: همان، ص15]</ref>‏.

محقق اثر در مقدمه، ابتدا به معرفی بیضاوی پرداخته است. وی «بیضاء» را روستایی از نواحی شیراز دانسته است<ref>[https://www.noorlib.ir/View/fa/Book/BookView/Image/29082/1/7 ر.ک: مقدمه محقق، ص7]</ref>‏. سپس به بررسی تاریخ ولادت و وفات، معرفی اساتید و تألیفات او پرداخته است<ref>[https://www.noorlib.ir/View/fa/Book/BookView/Image/29082/1/7 ر.ک: همان، ص14-7]</ref>‏.

محقق همچنین اطلاعات مربوط به 21 نسخه خطی این اثر را گردآوری و بیان نموده است. او این تعداد زیاد از نسخ خطی کتاب طوالع را گواه بر اهتمام و توجه مسلمانان به این کتاب دانسته است<ref>[https://www.noorlib.ir/View/fa/Book/BookView/Image/29082/1/19 ر.ک: همان، ص 19]</ref>‏. سپس به دو نسخه چاپی نیز اشاره کرده که بدون تحقیق منتشر شده‌اند<ref>[https://www.noorlib.ir/View/fa/Book/BookView/Image/29082/1/22 ر.ک: همان، ص 22]</ref>‏.

شارحان نیز به این کتاب توجه ویژه‌ای داشته‌اند به‌گونه‌ای که برخی از آثار آنان پس از سال‌های اندکی از وفات مؤلف نوشته شده‌اند؛ شرح اصفهانی شافعی (متوفی 749ق)، شرح عبری فرغانی (متوفی 743ق)، شرح دوانی (متوفی 928ق) و شرح میبدی (متوفی 870ق) از آن جمله‌اند<ref>[https://www.noorlib.ir/View/fa/Book/BookView/Image/29082/1/22 ر.ک: همان، ص26-22]</ref>‏.

روح مذهب اشعری در این اثر، وضوح ملموسی دارد؛ چراکه [[بیضاوی، عبدالله بن عمر|بیضاوی]] پیرو یکی از قطب‌های اشاعره با نام [[فخر رازی، محمد بن عمر|فخرالدین رازی]] (متوفی 606ق) بوده است. این اثر نمونه خوبی از نوشته‌های کلامی عصر [[بیضاوی، عبدالله بن عمر|بیضاوی]] است که نویسنده‌‌اش در آن به‌تفصیل مشکلات علم کلام و فلسفه را مطرح کرده و از دیدگاه یکی از اقطاب اشاعره به مناقشه در این مشکلات پرداخته است<ref>[https://www.noorlib.ir/View/fa/Book/BookView/Image/29082/1/15 ر.ک: همان، ص15]</ref>‏.

[[بیضاوی، عبدالله بن عمر|قاضی‌ بیضاوی‌]] در‌ طوالع و به پیروی وی شارح‌ کتابش‌ شمس‌الدین اصفهانی، علم کلام را علمی قلمداد می‌کند که به‌وسیله آن اسرار لاهوت کشف می‌شود و بنابراین، کلام اعظم علوم از لحاظ‌ موضوع‌ قوی‌ترین‌ علوم از لحاظ دلیل است <ref>[https://www.noormags.ir/view/fa/articlepage/5714/11 ر.ک: جعفری، یعقوب، ص11]</ref>‏.

مهم‌ترین ویژگی که طوالع الأنوار را متمایز می‌کند دقت فراوان در تعریف الفاظ و مصطلحات کلامی و فلسفی و نیز ایجاز شدیدی است که [[بیضاوی، عبدالله بن عمر|بیضاوی]] در طرح موضوعات به کار گرفته است<ref>[https://www.noorlib.ir/View/fa/Book/BookView/Image/29082/1/16 ر.ک: مقدمه، ص16] </ref>‏.

[[بیضاوی، عبدالله بن عمر|بیضاوی]]، در کتاب اول با موضوع ممکنات در ضمن سه باب امور کلی، اعراض و جواهر را مورد بررسی قرار داده است؛ به‌عنوان نمونه در باب سوم به‌تفصیل آراء مختلف پیرامون موضوع «جوهر» را ذکر کرده و البته توجه خاصی به نظریات فلاسفه (حکما) داشته است و با براهین نقلی از آیات و احادیث نبوی این دیدگاه‌ها را رد کرده است<ref>[https://www.noorlib.ir/View/fa/Book/BookView/Image/29082/1/17 ر.ک: همان، ص18-17] </ref>‏.

در باب سوم نیز افعال الهی و موضوعات کلامی مرتبط با آن مانند حسن و قبح افعال با ذکر اقوال معتزله و رد همه این آراء مطرح شده است<ref>[https://www.noorlib.ir/View/fa/Book/BookView/Image/29082/1/18 ر.ک: همان، ص19-18]</ref>‏.

کتاب سوم به موضوع نبوت اختصاص یافته است. در باب اول به معنای نبوت و نیاز بشر به آن، معجزات انبیا و نبوت حضرت محمد(ص) پرداخته شده است. همچنین موضوعات مرتبط با نبوت مانند عصمت انبیا و برتری انبیا بر ملائکه مورد بررسی قرار گرفته است<ref>[https://www.noorlib.ir/View/fa/Book/BookView/Image/29082/1/19 ر.ک: همان، ص19]</ref>‏. عصمت از دیدگاه [[بیضاوی، عبدالله بن عمر|بیضاوی]] ملکه نفسانی که از‌ فجور‌ مانع‌ می‌شود و متوقف به‌ علم به عواقب گناه و مناقب طاعات است<ref>[https://www.noorlib.ir/View/fa/Book/BookView/Image/29082/1/216 ر.ک: متن کتاب، ص216]</ref>‏. در رابطه با برتری انبیا بر ملائکه نیز دیدگاه اکثریت اهل سنت و شیعه را متفق دانسته است<ref>[https://www.noorlib.ir/View/fa/Book/BookView/Image/29082/1/216 ر.ک: همان]</ref>‏.

در باب دوم، ادله سمعی در موضوعات متعلق به حشر مانند بهشت و دوزخ، ثواب و عقاب و... مطرح شده است<ref>[https://www.noorlib.ir/View/fa/Book/BookView/Image/29082/1/19 ر.ک: مقدمه، ص19]</ref>‏.

[[بیضاوی، عبدالله بن عمر|بیضاوی]] در آخرین باب از کتاب سوم، موضوع امامت را مورد بحث قرار داده است. او در این موضوع بر دیدگاه جمهور مسلمین مبنی بر امامت و فضیلت خلفای اربعه، در مقابل اعتقاد فرق مختلف شیعه، تأکید کرده است<ref>[https://www.noorlib.ir/View/fa/Book/BookView/Image/29082/1/19 ر.ک: همان]</ref>‏.

نویسنده در بخشی از سطور کتاب دیدگاه شیعه را مبنی بر این‌که امامت حق [[امام على(ع)|علی(ع)]] بود ولی آنحضرت از بیم ایجاد فتنه از آن اعراض کرد را به‌عنوان قول ضعیفی مطرح کرده است. سپس در رد دیدگاه شیعه به‌طور ضمنی امامت را حق آنحضرت می‌داند: «چگونه چنین چیزی ممکن است درحالی‌که علی در غایت شجاعت و شهامت بود و فاطمه(س) با آن شأن رفیع زوجه وی بود و بیشتر بزرگان قریش مانند حسن و حسین و عباس با او بودند...». در فضیلت آنحضرت همین بس که با این ویژگی‌ها و امتیازات شخصیتی و خانوادگی تنها برای حفظ اسلام و جلوگیری از ایجاد اختلاف در امت اسلامی از حق مسلم خویش کوتاه آمد و 25 سال خانه‌نشین شد<ref>[https://www.noorlib.ir/View/fa/Book/BookView/Image/29082/1/241 ر.ک: متن کتاب، ص241]</ref>‏.

محقق، از بین نسخه‌های خطی، چهار نسخه به‌عنوان نسخ تحقیقی کتاب انتخاب و اطلاعات هر یک ذکر شده است<ref>[https://www.noorlib.ir/View/fa/Book/BookView/Image/29082/1/28 ر.ک: مقدمه، ص 31-28]</ref>‏. محقق، چهار نسخه را با هم مقابله کرده است. مقابله نیازمند فهم متن است تا این‌که مواردی را که ممکن ناسخ به خطا افتاده باشد را دریابیم. با توجه به این‌که نسخه‌های مذکور یکی از دیگری استنساخ نشده؛ لذا یک اشتباه در نسخه‌های جز در موارد نادری تکرار نشده است. شیوه مقابله بر مبنای اعتبار همه نسخه‌ها به یک درجه از اهمیت بوده است؛ بدین‌ترتیب که اشتباه وارده در هر یک به کمک باقی نسخه‌ها اصلاح شده است و هدف، استخراج متن تحقیقی -با توجه به نبود نسخه مادر- با استفاده از هر چهار نسخه بوده است<ref>[https://www.noorlib.ir/View/fa/Book/BookView/Image/29082/1/31 ر.ک: همان، ص32-31]</ref>‏.

# تعلیقات محقق بر برخی مطالب، شرح‌حال اعلام و منابع احادیث نبوی که با * مشخص شده‌اند<ref>[https://www.noorlib.ir/View/fa/Book/BookView/Image/29082/1/33 ر.ک: مقدمه محقق، ص33]</ref>‏. محقق کتاب منابع برخی روایات را نیافته است که تذکر داده است<ref>[https://www.noorlib.ir/View/fa/Book/BookView/Image/29082/1/242 ر.ک: صفحه 242، پاورقی 16]</ref>‏.

محقق علاوه بر ویراستاری اثر جهت تسهیل در قرائت، حروف «یاء» را مطابق با قواعد املای کنونی به همزه تبدیل کرده است؛ چراکه در عصر نساخ کتاب در بیشتر موارد همزه را یاء می‌نوشته‌اند. دیگر این‌که به تبویب کتاب و وضع عناوین کتب و ابواب در صفحات مستقل اقدام کرده است. همچنین به هنگام استنساخ اشتباهاتی در برخی آیات و غیر آن وارد شده که اصلاح شده است<ref>[https://www.noorlib.ir/View/fa/Book/BookView/Image/29082/1/33 ر.ک: مقدمه محقق، ص33]</ref>‏.