کارکرد تصویر هنری در قرآن کریم

‏کارکرد تصویر هنری در قرآن کریم
پدیدآوران	راغب، عبدالسلام احمد (نويسنده) سيدي، حسين (محقق)
عنوان‌های دیگر	وظيفه الصوره الفنيه في القرآن الکريم. فارسي وظيفه الصوره الفنيه في القرآن الکريم
ناشر	سخن
مکان نشر	ايران - تهران
سال نشر	مجلد1: 1387ش,
شابک	‎978-964-372-269-2
موضوع	قرآن - اعجاز قرآن -- مسائل ادبي قرآن -- مسائل لغوي
زبان	فارسي
تعداد جلد	1
کد کنگره	‏BP‎‏ ‎‏82‎‏ ‎‏/‎‏ر‎‏2‎‏ ‎‏و‎‏6041‎‏‏

کارکرد تصویر هنری در قرآن کریم، نوشته عبدالسلام احمد راغب، کتابی است یک جلدی با موضوع علوم قرآنی. متن حاضر به تحقیق سید حسین سیدی رسیده است. همو مترجم فارسی این اثر از عربی به فارسی می‎باشد. کتاب حاضر کوشیده است از میان اعجاز ظاهری قرآن، تنها به عنصر تصویر و کارکردهاى آن در قرآن بپردازد.

ساختار

کتاب دارای یادداشت مترجم، مقدمه مؤلف و محتوای مطالب در سه بخش اصلی است که البته هرکدام از این بخش‎ها فصولی دارند.

گزارش محتوا

بخش نخست کتاب به تعریف تصویر و بررسى آراى علماى بلاغت در ادب عربى و نقد کلاسیک و نقد جدید و بررسى مؤلفه‎هاى تصویر هنرى در قرآن و انواع تصویر در قرآن مى‎پردازد. در بخش دوم، نویسنده به کارکردهاى نزدیک تصویر هنرى در قرآن با تقسیم‎بندى در بخش‎هاى معانى ذهنى، حالات روانى، ضرب‎المثل‎ها، داستان در قرآن و تصویر شخصیت‎ها و عواطف و انفعال‎هاى درونى مى‎پردازد. بخش پایانى کتاب به کارکردهاى دور تصویر هنرى قرآن از جمله کارکردهاى هنرى، کارکردهاى روان‎شناختى، کارکرد خودگرا و کارکرد دینى اختصاص یافته است. نویسنده در تمام این بخش‎ها کوشیده است به‎همراه ارائه دیدگاه‎هاى جدید با ذکر نمونه‎هایى از آن در قرآن کریم، نگاه تازه‎اى به عنصر و کارکرد تصویر هنرى در قرآن بپردازد.

نویسنده در توضیح می‎نویسد: «در فصل اول به بررسى مفهوم تصویر از دیدگاه گذشتگان و عوامل مؤثر در تعریف آن پرداختم. حاصل این بررسى آن شد که دریافتم علماى بلاغت و ناقدان، متأثّر از مفسّران و زبان‎شناسان و فلاسفه بوده‎اند و بر «ساخت» تأکید داشته و براى آن قواعد و معیارهایى وضع نموده‎اند، بى‎آنکه آن را به محتوا ارتباط‍‎ دهند. لذا تصویر را بر جمله محدود نموده و از آن به بررسى بافت در متن فراتر نرفته‎اند. نتیجه آنکه آراى آنها جزئى باقى ماند و از این چارچوب جزئى به استخراج ویژگى‎هاى هنرى عام تصویر و کارکردهاى کلّى آن در انتقال اندیشه و نگرش فراتر نرفت. پس از طرح این مباحث به ناقدان معاصر پرداختم تا برداشت آنها را مشخّص نمایم که با دیدگاه‎هاى متضاد و ابهامى شگفت و پریشانى در تعریف اصطلاح تصویر مواجه شدم که این طبعا به‎واسطه اختلاف مکاتب ادبى و خاستگاه هر ناقد در بررسى تصویر در مکتبى خاص است. کوشیدم تمام این دیدگاه‎ها را در یک برداشت واحد از تصویر، که جامع بین قدیم و جدید است، گرد آورم. در فصل دوم به تبیین ویژگى تصویرقرآنى و تمایز آن با مؤلّفه‎هاى ساخت هنرى آن و تکیه آن بر اندیشه اسلامى پرداختم. اندیشه اسلامى همان محور ثابتى است که دیگر عناصر هنرى تصویر، مثل عاطفه، خیال، زبان و... پیرامون آن مى‎گردند. در فصل سوم به تقسیم انواع تصویر پرداختم؛ تصویر مفرد و تصویر بافتى. از این دو نوع، تصویرهاى جزئى دیگر هم ناشى مى‎شود که باز به همین دو نوع بازمى‎گردد. تصویر مفرد همان تصویر بلاغى است؛ مثل تشبیه، استعاره، کنایه، مجاز مرسل و مجاز عقلى. اینها همان ‎گونه‎هاى بلاغى‎اند که گذشتگان، تصویر را به آن محدود کرده بودند. تصویر بافتى، فراگیرتر از تصویر مفرد است و دربردارنده تصویر صحنه، تابلو، تصویر کلّى و تصویر مرکزى است که تمام این تصویرها به آن بازمى‎گردد و بدین ترتیب مفهوم تصویر گسترش مى‎یابد تا بتواند کارکرد دینى آن را محقّق نماید. این انواع و گونه‎هاى صورت بر نظام روابط‍‎ بین آنها تکیه مى‎نماید. تصویر مفرد در بافت رشد مى‎کند تا تصویر صحنه را به وجود آورد، که به نوبه خود در تعامل با بافت، براى شکل‎گیرى تابلو نقش ایفا مى‎کند و آنگاه این تابلو ترسیم‎شده براى تشکیل تصویر کلى یک سوره اوج مى‎گیرد و این تصاویر کلّى پیرامون یک تصویر مرکزى در متن قرآن براى ابزار و نمایش آن در حرکتند. چنان‎که مؤلفه‎هاى تشکیل تصویر پیرامون «اندیشه اسلامى» به‎عنوان مؤلفه اساسى آن در حرکت است که این ویژگى و تمایز را به آن بخشیده است.

اما بخش دوم: در این بخش به کارکردهاى نزدیک تصویر قرآنى پرداخته و آن را به فصل‎هاى متعدّدى تقسیم نموده‎ام که با رشد تصویر در بافت و انتقال آن از چارچوب جزئى در بیان معانى مجرّد به چارچوب کلّى در ضرب‎المثل‎ها، تصویر صحنه‎هاى طبیعت، تصویر روایى، ترسیم الگوهاى انسانى و همچنین انتقال آن از جهان محسوس به جهان آخرت و غیبى در انتقال گسترده در حس و آگاهى و اندیشه و خیال، هماهنگ است. نظام رابطه‎ها در توزیع فصل‎ها یا در کارکردهاى نزدیک تصویر براى تحقّق تأثیر دینى بر دل و جان، هویدا است. چنان‎که این امر در هر فصل به‎طور جداگانه پیداست و در بررسى و تحلیل هر فصل به آن پرداختم.

در فصل نخست به تصویرگرى معانى ذهنى و حالات روانى پرداختم و کوشیدم تا به بیان نظام روابط‍‎ تصویرى و بیانى و فکرى در آن بپردازم. لذا تصویرها را در واحدها یا مجموعه‎هاى مرتبط‍‎ به‎هم براى بیان معانى و ارتباط‍‎ آنها با بافت واردشده در آن به هم گرد آوردم. گاه تصویرها را در رویش و ظرافت آن در تصویرگرى معناى واحد براى تحقّق مؤلفه‎هاى تصویر براى معنا از تمام جنبه‎هاى آن -‎ چنان‎که در فصل مورد نظر روشن خواهد شد - ‎پیگیرى کرده‎ام.

در فصل دوم به گردآورى ضرب‎المثل‎هاى قرآنى در مجموعه‎هایى پرداختم و به تبیین روابط‍‎ و نظم و هماهنگى در هر مجموعه به‎طور مستقل و سپس پیوستگى مجموعه ضرب‎المثل‎ها با مجموعه‎هاى دیگر در تعامل بافتى براى تبیین اندیشه یا نگرش دینى پرداختم.

در فصل سوم به بیان تصویر صحنه‎هاى طبیعت در درون نظام روابط‍‎ تصویرى پرداختم و صحنه‎ها را در مجموعه‎هاى منظّم و مرتبط‍‎ باهم تنظیم نمودم؛ بخشى از آنها مربوط‍‎ به آسمان و بخشى مربوط‍‎ به زمین و پاره‎اى مربوط‍‎ به گیاهان و امثال آن مى‎شود. در ضمن، براى تبیین اندیشه دینى به تعامل بین این صحنه‎هاى طبیعى نیز پرداختم.

در فصل چهارم به تصویرگرى حوادث واقعى در زمان نزول قرآن پرداخته شده و بر رویش تصویر با تحوّل رخدادها تأکید شده و نشان داده شده است که چگونه تصویر، رخدادها را از خلال تأکید بر صحنه‎هایى از آن ترسیم نموده است.

در فصل پنجم به بیان تصویر روایى پرداخته و نظام روابط‍‎ را در پراکندگى حلقه‎هاى داستان در سوره‎هاى مختلف براى تحقّق اهداف دینى نشان داده‎ام؛ یعنى داستان در قرآن به حلقه‎هاى کامل آن در یک سوره - ‎جز داستان یوسف - ‎نمى‎پردازد، بلکه بنا به سوره‎هاى قرآن و به‎حسب بافت‎هایى که اقتضا مى‎کند در درون نظام روابط‍‎ در سبک قرآنى پراکنده شده است. اما این حلقه‎ها اگر از بافت‎هاى آن گرد هم آیند، یک داستان کامل با حلقه‎هاى داستانى و تکامل رخدادها و شخصیت‎ها شکل مى‎گیرد. داستان یوسف نمونه‎اى از یک داستان قرآنى در تکامل رخدادها و شخصیت‎ها است؛ تنها داستانى است که از آغاز تا انجام آن در یک سوره ارائه شده است.

در فصل ششم از الگوهاى انسانى سخن گفته‎ام که تصویر، ترسیم کرده است.

در فصل هفتم به تصویر صحنه‎هاى قیامت پرداختم و آنها را در ضمن نظام روابط‍‎ میان تصویرها و ترتیب این صحنه‎ها به‎حسب رخدادهاى هولناک روز قیامت ارائه نمودم. از تصویر دمیدن در شیپور قیامت و صحنه‎هایى در آسمان و زمین و کوه‎ها و دریاها و سپس برآمدن انسان‎ها از گورها و صحنه‎هاى محشر و حسابرسى و بهشت و عذاب و صحنه‎هاى بهشت و تصاویر مرتبط‍‎ باهم و مبتنى بر نظام روابط‍‎ تصویرى آغاز کردم. این تصویرها با تصویرگرى مساحت بهشت و دروازه‎هاى آن، نگهبانان و درختان و رودها و آمدن اهل بهشت در آن و تصویر انواع نعمت‎هاى مادى و معنوى مثل غذا، شراب، لباس، مجلس، اثاث، سرگرمى و سخن گفتن آغاز مى‎شود. همچنین به بیان تصویرهاى عذاب به همین شیوه تصویرى درباره بهشت، پرداختم تا دو تصویر در ذهن‎ها در برابر هم قرار گیرند و تفاوت پاداش و کیفر روشن گردد.

بخش سوم به کارکردهاى دور تصویر اختصاص دارد که به چهار فصل تقسیم شده است. در فصل اول به بیان کارکرد هنرى تصویر پرداختم؛ چون مسئله اعجاز در قرآن به قصد تحقّق هدف دینى، یعنى اثبات این نکته است که از جانب خداوند مى‎باشد. لذا قرآن عرب‎ها را به آوردن مثل آن یا سوره‎اى مثل آن به مبارزه طلبیده است و آنها هم اظهار ناتوانى کرده و اعجاز سبکى و بیانى آن ثابت گردیده است. به همین خاطر است که هدف هنرى با هدف دینى به هم پیوست تا اعجاز قرآن کریم تحقّق یابد. این فصل هم بر نظام روابط‍‎ در تشکیل حروف، واژگان، جملات، بافت کلى، ریتم موسیقایى و وحدت هنرى تصویر تکیه دارد.

در فصل دوم به تبیین این نکته پرداختم که تصویر قرآنى تنها به تحریک احساسات انسانى، آن‎هم به شکل پراکنده، بسنده نمى‎کند، بلکه احساسات را در درون یک نظام ویژه براى تعادل بین احساسات متفاوت و مقابل هم در جهت بناى روان انسانى بر مبناى تعادل بین احساسات متناقض برمى‎انگیزاند.

در فصل سوم به کارکرد عقلانى پرداختم تا به تبیین روش تصویر در بیدار نمودن عقل بپردازم تا حقایق دینى را بپذیرد.

در فصل چهارم به کارکرد دینى پرداختم که کارکرد اساسى تصویر است و به‎مثابه محور ثابتى است که تمام کارکردهاى دیگر پیرامون آن دور مى‎زند».

وضعیت کتاب

فهرست منابع و آیات در انتهای اثر آمده است.

منابع مقاله

مقدمه کتاب.