الحاوي في الطب

الحاوي في الطب
پدیدآوران	رازی، محمد بن زکریا‏ (نویسنده)
ناشر	دار إحياء التراث العربي
مکان نشر	بیروت - لبنان
سال نشر	1422 ‌‎ق
چاپ	1
موضوع	پزشکی اسلامی - متون قدیمی تا قرن 14 دارو شناسی - متون قدیمی تا قرن 14 گیاهان دارویی - متون قدیمی تا قرن 14
زبان	عربی
تعداد جلد	23
کد کنگره	‏R‎‏ ‎‏128‎‏/‎‏3‎‏ ‎‏/‎‏ر‎‏2‎‏ح‎‏2‎‏ ‎‏1380

الحاوى في الطب، به زبان عربى، نام كتاب معروف محمد بن زكرياى رازى است كه آن را «الجامع الحاصر لصناعة الطب»، «حاصر صناعة الطب»، «الجامع الكبير» و «الجامع» نيز مى‌نامند. كتاب «الحاوى»، اعظم و اهم كتب مؤلفه محمد بن زكرياى رازى است.

اين كتاب، 15 سال وقت رازى را گرفت و خود او مى‌گويد كه سوى چشمش را نيز با خود برد؛ بااين‌همه، كتاب «الحاوى» در زمان حيات رازى تدوين نهایى نشد، بلكه اين اثر پس از وفات محمد بن زكريا رازى و به امر ابوالفضل بن عميد، استاد صاحب بن عباد، وزير ركن‌الدوله ديلمى از اوراق مشوش و پراكنده‌اى كه از رازى باقى مانده بود، به اهتمام شاگردانش جمع‌آورى شد و پس از جمع اين اوراق پراكنده، كتاب «الحاوى» را تهيه كردند.

قدما درباره اين كتاب بسيار معتقد بوده و مقام آن را در ميان كتب طبى بس گرامى مى‌داشتند و تقريباً تمام مورخين از آن ستايش كرده‌اند. نظامى عروضى سمرقندى در مقاله چهارم كتاب خود درباب علم طب و هدايت طبيب مى‌نويسد: «پس از كتب بسائط يكى به دست آرد چون «ستة عشر» جالینوس يا «حاوى» محمد زكريا يا «كامل الصناعة» يا «صد باب» بوسهل مسيحى يا «قانون» بوعلى سينا يا «ذخيره خوارزمشاهى» و به وقت فراغت مطالعت همى‌كند».

ابن ابى‌اصيبعه گويد: «كتاب «حاوى» از بزرگ‌ترين و مهم‌ترين كتب طبى است به جهت آنكه در آن جميع امراض و درمان بيمارى‌ها، چه از متقدمين و چه از متأخرين تا زمان رازى را شامل است و در آن هر موضوعى را كه از گوينده نقل كرده نامش را ذكر كرده است».

چنان‌كه مى‌دانيم عموم مورخين بلااستثناء نام كتاب «حاوى» را «الجامع الحاصر لصناعة الطب» گويند و از اين عبارت معلوم مى‌گردد كه جامع‌ترين كتاب طب تا آن زمان بوده است.

ادوارد براون، در كتاب «طب عرب» مى‌گويد: «اين كتاب بر ساير كتب طبى اسلامى مزيت و برترى دارد؛ به دليل آنكه رازى اتفاقات و مشاهداتى كه به رأى‌العين ديده، در آن نوشته است».

ساختار

متأسفانه هنوز تعداد و مطالب مجلدات و فصول و ابواب اين كتاب، به‌طور تحقيقى و دقيق معلوم و معين نيست. ابن نديم در شمار تأليفات رازى آورده است كه كتاب «حاوى»، «الجامع الحاصر لصناعة الطب» نيز نام دارد و آن در دوازده قسمت است.

در فهرستى كه بيرونى براى مؤلفات رازى نوشته، جزء دوازدهم «حاوى» را كتابى جداگانه دانسته است.

قفطى در «تاريخ الحكماء» گويد: «كتاب الحاوى في الطب و يسمى الجامع الحاصر لصناعة الطب، اثنی‌عشر قسماً» و در جاى ديگر گويد: «كتابه الذى سماه الجامع و هو سبعون مقالة».

ابن ابى‌اصيبعه در «عيون الانباء» گويد: «كتاب الجامع و يسمى حاصر صناعة الطب و غرضه في هذا الكتاب جمع ما وقع اليه و ادركه من كتاب طب قديم او محدث الى موضع واحد في كل باب و هو ينقسم اثنی‌عشر قسماً».

نسخه موجود در برنامه، داراى 7 جلد است و مطالب آن، در قالب 23 جزء (كه هر جزء، مشتمل بر بخش‌هاى كوچك‌ترى همچون باب، فصل و... است) تنظيم شده است.

گزارش محتوا

اروپائيان به اين كتاب بيشتر از مورخين شرق اهميت مى‌دهند؛ به دليل آنكه محتويات آن مجموعه مشاهدات و اتفاقاتى است كه رازى به رأى‌العين ديده و اين بزرگ‌ترين و مهم‌ترين وجهى است كه «حاوى» را بر ساير كتب طبى اسلامى مزيت و برترى مى‌دهد و رازى در اين كتاب جميع عقايد اطباء يونان و ایران و عرب و روم را تا زمان خود با عمليات و نظريات خويش جمع‌آورى كرده و منبعى عالى براى پى بردن به مقام وى مى‌باشد و به اين دليل در تاريخ طب، رتبه ارجمندى را داراست.

به‌طور اجمال، همان طور كه از فصول و ابواب كتاب «حاوى» معلوم مى‌شود، در اين كتاب از جميع شعب طب و اصول تداوى و حفظ الصحة و علم الامراض و دواسازى و ساير شعب، به‌خوبى بحث شده است و چنان‌كه متتبعين به آن نام دائرةالمعارف داده‌اند، بسيار بجا و مناسب مى‌باشد و كمتر در ميان كتب طبى قديم، كتابى به اين پايه و مايه مى‌رسد.

اين كتاب، علاوه بر معلومات مزبور، جميع اطلاعات مطبى و بيمارستانى و شرح حال بيماران و اوضاع مريض‌خانه‌ها را با طرزى نيكو بيان كرده است.

قسمت‌هاى دوازده‌گانه «الحاوى»، مطابق نوشته ابن نديم بدين شرح است:

قسمت اول، در معالجه بيمارى‌ها و بيماران؛

قسمت دوم، در حفظ صحت؛

قسمت سوم، در شكسته‌بندى و جراحات؛

قسمت چهارم، در قواى داروها و غذاها و آنچه در طب بدان احتياج باشد؛

قسمت پنجم، در ادويه مركبه؛

قسمت ششم، در صنعت طب؛

قسمت هفتم، داروسازى و داروها و رنگ و بو و مزه هريك؛

قسمت هشتم، در ابدان؛

قسمت نهم، اوزان و مكاييل؛

قسمت دهم، در تشريح و منافع هريك از اعضاء؛

قسمت يازدهم، اسباب طبيعى در صناعت طب؛

قسمت دوازدهم، مدخل علم طب در دو مقاله:

اول، در اسماء طبى؛

دوم، در اوايل طب (فهرست ابن النديم، ص417).

قسمت‌هاى دوازده‌گانه بر اساس نوشته ابن ابى‌اصيبعه بدين شرح است:

القسم الاول، في حفظ الصحة و علاج الامراض و الوثى و الجبر و العلاجات؛

القسم الثانى، في قوى الاغذية و الادوية و ما يحتاج اليه من التدبير في الطب؛

القسم الثالث، في الادوية المركبة و فيه ذكر ما يحتاج اليه منها على سبيل الاقراباذين؛

القسم الرابع، في ما يحتاج اليه من الطب في سحق الادوية و احراقها و تصعيداتها و غسلها و استخراج قواها و حفظها و مقدار بقاء قوة كل دواء منها و ما اشبه ذلك؛

القسم الخامس، في صيدلة الطب و فيه صفة الاودية و الوانها و طعومها و روائحها و معادنها و جيدها و رديئها و نحو ذلك من علل الصيدلة؛

القسم السادس، في الابدال يذكر فيه ما ينوب عن كل دواء او غذاء اذا لم يوجد؛

القسم السابع، في تفسير الاسماء و الاوزان و المكاييل التى للعقاقير و تسمية الاعضاء و الادواء باليونانية و السريانية و الفارسیة و الهندیة و العربية؛

القسم الثامن، في التشريح و منافع الاعضاء؛

القسم التاسع، في الاسباب الطبعية من صناعة الطب (غرضه فيه ان يبين اسباب العلل بامر الطبيعى)؛

القسم العاشر، في المدخل الى صناعة الطب و هو مقالتان: الاولى منهما في الاشياء الطبیعیة و الثانية في اوائل الطب؛

القسم الحادى عشر، جمل علاجات و صفات و غير ذلك؛

القسم الثانى عشر، في ما استدركه من كتب جالینوس و لم يذكرها حنين و لا هى في فهرست جالینوس.

البته آنچه او بيان كرده، ترتيبى است كه با نسخه موجود اصلاً جور درنمى‌آيد و شايد اين سخن او گزارشى از مسودات كتاب «حاوى» باشد.

وضعيت كتاب

كتاب «الحاوى»، بزرگ‌ترين تأليف و تصنيف محمد بن زكرياى رازى است و مدت‌ها مرجع علماء و اطباء اروپا بوده و مكرر به طبع رسيده است. اول دفعه در شهر برشيا از بلاد ايتالياى شمالى، به لاتينى ترجمه و در دو جلد طبع شده (1486م) و پس از آن مكرر در ونيز ايتاليا در سال‌هاى 1509 و 1542م چاپ شده است. نسخ خطى متعدد آن در كتابخانه‌هاى معتبر عالم موجود است.

اين كتاب، به اهتمام هيثم خليفه طعيمى و بر اساس نسخه چاپ‌شده توسط دايرةالمعارف عثمانى كه در حيدرآباد (هند) چاپ و منتشر شده بود، تصحيح و تحقيق شده و در سال 1422ق (2002م)، توسط مؤسسه چاپ و نشر دار احياء التراث العربى (بيروت) چاپ و منتشر شده است.

مصحح اين اثر، ابتدا، مقدمه‌اى كوتاه پيرامون زندگى و آثار محمد بن زكرياى رازى نگاشته است و سپس متن تصحيح‌شده كتاب را آورده است.

پاورقى‌هاى بسيار اندك اين اثر، بيشتر به اشتباهات و بررسى تصحيف عبارت‌هاى كتاب اختصاص دارد. مصحح اين اثر، در برخى از پاورقى‌ها به بعضى از نكات و توضيحات مرتبط با متن مى‌پردازد.

بايد توجه داشت آنچه از كتاب «حاوى» در كتابخانه‌هاى جهان فعلاً موجود است، جزء يا اجزائى از اين كتاب مى‌باشد و نسخ متعدده آن كه در كتابخانه‌هاى بزرگ يافت مى‌شود، با يكديگر اختلاف كلى دارند و كمتر با هم شباهت دارند و هنوز كسى نتوانسته به‌طور قطع بگويد كتاب حاوى كامل كه اول دفعه تهيه شده در كدام كتابخانه است.