مدخل و درآمد علم کلام

مدخل و درآمد علم کلام
پدیدآوران	ربانی گلپایگانی، علی (نویسنده)
ناشر	مؤلف
مکان نشر	ايران - قم
چاپ	1
زبان	فارسی
تعداد جلد	1

مدخل و درآمد علم کلام، اثر علی ربابی گلپایگانی (معاصر)، تدوین دوباره مقالاتی است که در مجله کیهان اندیشه به‎ چاپ رسیده و بنا به گفته مؤلف، متن درسی (رشته تخصصی کلام) در‎ حوزه علمیه قم است.

مؤلف در مقدمه ضمن انتقاد از مستشرقینی که مباحث کلامی را متأثر از فلسفه مسیحی و یونانی می‎دانند، هدف از تألیف کتاب را «بازشناسی تاریخ و هویت واقعی علم کلام اسلامی» در یک «متن منسجم و هماهنگ و کاملاً بی‎سابقه» معرفی می‎کند.

ساختار

کتاب با پیشگفتار نویسنده آغاز، سپس مطالب آن در یازده فصل مطرح‎ شده است.

گزارش محتوا

فصل اول کتاب به اقسام تعریف علوم اختصاص یافته است. نویسنده در این فصل به مباحث مقدماتی می‎پردازد. ایشان بعد از هدف از تعریف علوم، سه نوع از تعریف، یعنی تعریف به‎واسطه موضوع، تعریف به‎واسطه غایت و تعریف بر پایه اسلوب معرفت را توضیح می‎دهد.

نویسنده در فصل دوم و سوم به موضوع و تعریف علم کلام پرداخته است. ایشان درباره موضوع علم کلام می‎گوید: اگر جهت جامع مسائل کلامی را در نظر بگیریم، موضوع علم کلام، ذات و صفات الهی است و اگر موضوعات مختلف مسائل کلامی را مورد توجه قرار دهیم، موضوع علم کلام، اوضاع شریعت و عقاید دینی است.

او بعد از ذکر تعاریف متفاوت از علمایی چون ابن خلدون، میر سید شریف، قاضی عضدالدین ایجی، تفتازانی، لاهیجی، شهید مطهری و... و نقص هرکدام از این تعاریف، تعریف خود را از علم کلام عرضه می‎کند و می‎گوید: علم کلام، علمی است که اصول و عقاید دینی را تبیین نموده و با استفاده از روش‎های مختلف استدلال به اثبات آن‎ها و پاسخگویی به شبهات و اعتراضات مخالفان می‎پردازد.

فصل چهارم، درباره اهداف علم کلام و منزلت متکلمان است. نویسنده چهار فایده برای علم کلام ذکر می‎کند، سپس می‎گوید: متکلمان راستین، پرچم‎داران دفاع از مرزهای اعتقادی اسلام بوده و عهده‎دار رسالت تبلیغی و ارشادی پیامبران هستند و این منصب، بار سنگینی از مسئولیت را بر دوش آنان می‎گذارد که هرگاه با تعهد لازم به انجام آن همت گمارند، پاداشی عظیم را از جانب خداوند بزرگ دریافت خواهند نمود.

او روایاتی را که در مذمت متکلمین آمده، ناظر به کلام جدلی می‎داند و می‎گوید: گروهی ناآزموده و فاقد صلاحیت کافی که خود را متکلم دانسته، به خود اجازه می‎دادند که در همه زمینه‎ها به تفکر و مناظره بپردازند و این روش نادرستی بود که از آن در منابع روایی نهی شده است.

تاریخ پیدایش اصطلاح کلام، دلیل نام‎گذاری علم عقاید به علم کلام، علم اصول دین، فقه اکبر و توحید و صفات، از مباحث فصل پنجم کتاب است.

فصل ششم درباره رابطه علم کلام با علوم دیگر، همچون منطق، معرفت‎شناسی، فلسفه اولی، فقه، اصول فقه، تفسیر، اخلاق و علوم تجربی است. ایشان در پایان به قلمرو علم کلام اشاره می‎کند و می‎گوید: علم کلام، قلمروی گسترده‎تر از بحث پیرامون آنچه به‎عنوان اصول دین یا اصول عقاید از آن یاد می‎شود، دارد؛ زیرا متکلم علاوه بر رسالت تبیین و اثبات اصول عقاید و دفاع از آن‎ها، رسالت پاسخگویی به هرگونه سؤال یا اشکالی که در رابطه با مجموعه تعالیم و احکام دینی مطرح می‎شود را نیز برعهده دارد؛ بنابراین، علم کلام، هم رسالت دفاع از اصول دین را دارد و هم رسالت دفاع از فروع دین را.

کاربرد استدلال در مباحث کلامی، عنوان فصل هفتم کتاب است. نویسنده بعد از ذکر صناعات پنج‎گانه، مواد و صور استدلال، می‎گوید: روش استدلال در کلام، متنوع و مختلف بوده و چه از نظر صورت و چه از نظر ماده، منحصر در روش خاصی نیست.

فصل هشتم به شباهات و تفاوت‎های دو علم کلام و فلسفه اختصاص یافته است.

درباره تفاوت‎های این دو علم می‎توان گفت: در هیچ‎یک از دو نظام فلسفی (اشراق و مشاء)، به مشهورات و مسلمات استناد نمی‎شود و نیز از روش‎های ظنی استدلال، مانند تمثیل و استقرا استفاده نمی‎گردد، بلکه دلایل فلسفی از نظر ماده و صورت، برهانی و یقینی باید باشند، ولی رعایت این شرط در دلایل کلامی به‎عنوان یک اصل کلی لازم نیست؛ آری آنجا که متکلم در مقام کسب معرفت تفصیلی و تحقیقی پیرامون عقاید دینی است، رعایت شرط مزبور برای او لازم می‎باشد، ولی در جبهه نبرد کلامی با حریف در استفاده از شیوه‎های مختلف استدلال آزاد است.

در فصل نهم، به سیر تاریخی پیدایش علم کلام و ظهور فرقه‎های گوناگون، اشاره شده، سپس در باب علل ظهور این علم مطالبی بیان گردیده است.

بحث‎های کلامی در شکل‎های مختلف تعلیم، مناظره و پرسش و پاسخ، در دوره پس از رحلت پیامبر(ص) نیز تا شهادت امام علی(ع) ادامه داشت، ولی از مذاهب کلامی خبری نبود؛ زیرا موقعیت ممتاز امام علی(ع) سبب شده بود که وی به‎عنوان مرجع رسمی پاسخگویی به سؤالات علمی و دینی شناخته شود و هیچ رأی و نظری مخالف با رأی او پذیرفته نگردد و بعد از آن حضرت مباحث کلامی تا نیمه اول قرن اول هجری به‎صورت شفاهی و گفتاری انجام می‎گرفت، سپس وارد مرحله جدیدی شد که روش تدوین و نوشتار جایگزین مباحث شفاهی شد. در مرحله اول (تا نیمه قرن اول هجری)، «خوارج» تنها فرقه کلامی بود که در این زمان پدید آمد. آن‎ها اندیشه مشرک و کافر بودن مرتکب کبیره را مطرح نمودند. در مرحله بعدی، نخستین فرقه کلامی که در این مرحله به وجود آمد، فرقه «قدریه» بود. پیشتاز این تفکر معبد جهنی (متوفی 80ق) است. آنان به انگیزه دفاع از اصل عدل خداوند و اثبات اختیار انسان، اراده و قدر پیشین الهی را در مورد افعال اختیاری انکار نمودند.

پس ‎از این دو فرقه، فرقه کلامی دیگری به نام «مرجئه» به وجود آمدند و در اوایل قرن دوم هجری، مذهب کلامی «معتزله»، توسط واصل بن عطاء (متوفی 131ق) پدید آمد.

نویسنده در ادامه، سه مرحله از پیدایش تا تکامل فرقه‎های کلامی را مورد بحث و بررسی قرار می‎دهد. ایشان مهم‎ترین عوامل پیدایش کلام اسلامی را عوامل داخلی می‎داند و عواملی همچون ارتباط مسلمانان با ملل و نحل مختلف را از عوامل خارجی می‎داند که در پیدایش یا تحول کلام اسلامی تأثیر داشته است.

نویسنده در فصل دهم به تطور علم کلام و طرح مسائل جدید پرداخته است. مقصود از تحول و پویایی علم کلام این است که متکلم، مسائل جدید کلامی را به‎خوبی بشناسد و با بهره‎گیری از روش‎های مناسب به بررسی آن‎ها بپردازد؛ البته باید به این مسئله نیز توجه داشت که چون گاهی مسائل جدید، مبتنی بر مبانی علمی و فلسفی نوین می‎باشند، شناخت آن مسائل متوقف بر شناخت مبانی آن‎ها است و حقیقت کلام جدید نیز چیزی جز این آگاهی‎های جدید برای پاسخگویی به مسائل نوین کلامی نیست.

نویسنده، دلایل تطور علم کلام را چنین شرح می‎دهد: برخی از مسائل کلامی تحت تأثیر مسائل فلسفی قرار گرفته و نیز برخی از آراء علمی در سرنوشت معرفت‎های دینی و کلامی تأثیر نهاده و سبب تحول آن‎ها شده است؛ علاوه بر آن، مسائل اجتماعی و سیاسی نیز در این تطور، نقش بسزایی داشته است.

نویسنده در فصل پایانی کتاب با عنوان جایگاه تفکر عقلی در الهیات، مقاله‎ای را که با مراجعه به آثار شهید مطهری، تنظیم نموده، عرضه کرده است.

وضعیت کتاب

فهرست محتویات و فهارس فنی در انتهای کتاب آمده است.

پاورقی‎ها به ذکر مستندات مطالب اختصاص یافته است.

آقای محمدتقی سبحانی، نقدهایی پیرامون این کتاب دارد، به شرح زیر:

1. نظریاتی که مؤلف محترم برگزیده، بعضاً ضعیف‎ یا‎ مخدوش‎ است و احیاناً در رد اقوال مخالف چندان موفق‎ نیست‎.
2. علی‎رغم ادعای مقدمه، نظریات ارائه‎شده، از انسجام و هماهنگی لازم برخوردار نیست و منطقاً یکدیگر را تأیید نمی‎کند‎.
3. از‎ منابع‎ دست ‎اول کلام، ملل و نحل، تاریخ، تذکره و طبقات در تحلیل‎ مباحث، به‎قدر کافی استناد نشده است. کتاب از تحقیقات جدید هم خالی است. در پاره‎ای موارد‎ به‎ منابعی‎ استناد شده که از جهت مورد نظر، اعتبار و سندیتی ندارند.
4. در‎ مواردی‎ که لازم بود آراء و اندیشه‎های مخالف عرضه شود تا خواننده با مباحث مطرح‎شده دقیقاً‎ آشنا‎ شود‎، مؤلف با طرح نظریه خویش به‎سرعت از مسئله گذشته است.
5. در‎ تحلیل‎های‎ تاریخی‎ کتاب، کاستی‎هایی وجود دارد.
6. در مباحث کلام جدید و به‎طور کلی آنجا که مؤلف محترم به اندیشه‎های‎ جدید کلامی و فلسفی می‎پردازد، ضعف کتاب بیشتر است.

منابع مقاله

1. مقدمه و متن کتاب.
2. سبحانی، محمدتقی، «نقدی بر کتاب مدخل و درآمد علم کلام»، آینه پژوهش، خرداد و تیر1373، شماره 25.

وابسته‌ها

ما هو علم الكلام