سفرنامه منظوم حج

‏سفرنامه منظوم حج
پدیدآوران	شهر بانو بيگم (نویسنده) جعفریان، رسول (گردآورنده)
ناشر	سازمان جغرافیایی نيروهاي مسلح
مکان نشر	ايران - تهران
سال نشر	مجلد1: 1386ش ,
شابک	‎978-964-8408-91-1
زبان	فارسی
تعداد جلد	1
کد کنگره	‏
نورلایب	مطالعه و دانلود pdf

سفرنامه منظوم حج، نوشته شهربانو بیگم (معروف به بانوی اصفهانی)، کتابی است با موضوع تاریخی و زیارتی، که در یک جلد به نگارش درآمده است. قالب طرح محتوای این نوشتار به سبک شعری است که نگارنده به روشی شیرین و جذاب سفر حج خود و تمام ماجراها، اماکن، مناسک و مراسم این سفر معنوی را قدم‎به‎قدم به نمایش گذاشته است.

ساختار

کتاب، مشتمل بر مقدمه‎ای به قلم محقق، آقای رسول جعفریان و یک منظومه ۱۲۰۰ بیتی است.

گزارش محتوا

منظومه پیش رو مشتمل بر یک‎هزارودویست بیت شعر و موضوع آن، گزارش کامل یک سفر زمینی - ‎آسمانی است. هدف از این سفر انجام فریضه حج، زیارت خانه خدا و حرم نبوی(ص)، آن‎هم پس از پیمودن راهی طولانی و پشت سر نهادن دشواری‎های فراوان طی هفت ماه به دست آمده است. این اثر از جهاتی بسیار باارزش است:

1. این منظومه یک سفرنامه حج در دوره صفوی، میان سال‎های 1100-1134 است؛ سفری روحانی و معنوی که روح این منظومه را شکل داده است.
2. منظومه حاضر اثری از یک زن فرهیخته است. دانایان آگاهند که آثاری از این دست که تراوش فکری ذهن و قلم زنان مسلمان ایرانی باشد، در ادبیات ما اندک باقی مانده است. بنابراین در دسترس بودن یک متن کامل از آن دوره در میان ادبیات زنانه ما بسیار باارزش خواهد بود.
3. سفرنامه حاضر، طبق معمول سفرنامه‎ها، یک اثر جغرافیایی است؛ زیرا نویسنده بخش مهمی از گزارش خود را به شرح و وصف توقفگاه‎های خود از شهر و روستا اختصاص داده و با نیم‎نگاهی به هریک، به شرح برخی از ویژگی‎های آن پرداخته است و در همین راستا در هر مرحله از سفر، نقشه‎ای فراهم شده و همراه آن چاپ شده است.
4. این اثر یک متن ادبی منظوم است و در تاریخ ادبیات فارسی، آن‎هم با توجه به موضوع و محتوای آن، اثری بکر و بدیع و بسا منحصربه‎فرد است و اشعار سروده‎شده آن بسیار روان، آرام و بدون اغلاق و درشتی و زمختی است؛ آن‎گونه که عموم فارسی‎دانان به‎آسانی می‎توانند از پوسته الفاظ عبور کرده، محتوای آن را در آغوش گیرند. این روانی به‎هیچ‎وجه سطح اشعار را پایین نیاورده و وزانت و سنگینی آنها درهرحال حفظ شده است. تنها گاه به دلیل یاد از نام شهرها، مشکل سلاست دارد که با توجه به ضرورت یاد از نام شهرها چنین امری به‎راحتی قابل پذیرش است.
5. یک نکته مهم، صداقت و و خلوصی است که در این اشعار موج می‎زند. حس و عشق پاک نویسنده به راهی که می‎رود و مقصدی که دارد، چنان جدی و از سر خلوص است که خواننده را به‎طور کامل به‎سوی خود جذب می‎کند؛ به دیگر سخن، هیچ‎گونه تصنعی در اشعار نبوده و نوعی روح عرفانی در آن دمیده شده و دل خواننده را به دل سراینده پیوند می‎دهد.
6. سراینده، خود به‎طور کامل تحث تأثیر این سفر معنوی و روحانی بوده و احساس خود را در حد توان در اشعارش بازتاب داده است. او بارها یادآور می‎شود که در حال حرکت به‎سوی خانه حق است. بنابراین سفرش یک سفر عرفانی و معنوی است و می‎داند و آگاه است که باید در این سفر همه دشواری‎ها را تحمل کند. درست زمانی که به مدینه و سپس به مکه می‎رسد، گویی به تمام آرزو‎های خود دست یافته است. وی در لحظه‎لحظه حضورش در حرمین شریفین، آنی از بازگو کردن احساسات پاک خود خودداری نکرده و سفره دلش را در برابر درگاه خدا و رسول باز می‎کند. زمانی که در برابر کعبه قرار می‎گیرد، با تمام وجود به وصف آنچه بر وی گذشته پرداخته است، که این بخش یکی از زیباترین بخش‎های این مثنوی است. نکته دیگر وصف آثاری است که که به چشم خویش دیده است. وی در ابتدا به مدینه مشرف گشته و به‎جز وصف حرم نبوی، به وصف بقیع می‎نشیند و به‎طور دقیق آنچه را در آنجا دیده، بیان می‎کند. نگارنده محترم وقتی به شام می‎رسد، اشک از چشمانش سرازیر می‎شود؛ زیرا به یاد اسیران کربلا می‎افتد و اینکه آنان را از همین دروازه، وارد شام کردند. بااین‎همه، حس او در این سفر بیش از هر چیز یک حس عرفانی است.

سراینده در بخش مهمی از اشعار خویش به پرسش‎هایی از قبیل اینکه، یک کاروان حج در دوره صفوی برای رسیدن به مقصد چه اقداماتی انجام می‎داد؟ کدام مسیر برای طی طریق انتخاب می‎شد؟ چه مشکلاتی بر سر راهش بود؟ در هر منزل چه مقدار برای توقف منتظر می‎ماند؟ و... پاسخ داده است. او درباره مسیری که از اصفهان تا اردوباد و از آنجا به سمت حلب و دمشق و سپس مدینه و مکه طی کرده، با دقت اطلاعاتی را در اختیار گذاشته است. این اطلاعات را می‎توان در نقشه‎های ضمیمه کتاب که در لابه‎لای صفحات درج شده است، ملاحظه کرد. وی درباره غالب شهر‎ها آگاهی‎هایی به دست می‎دهد. گاه از آب و هوا و باد، گاه از میوه و محصولات، گاه از پرندگان و چشمه‎ها و سبزه‎زار‎ها یاد می‎کند، که لطافت طبع او را از این قبیل اشعار به‎راحتی می‎توان شناخت. او تعمد دارد تا اسامی هر شهر و روستایی را که از آن عبور می‎کند، به دست دهد. این کار بسا در ایران آسان باشد، اما همین رویه را در عثمانی و جزیرةالعرب ادامه می‎دهد. وی درباره کاروان حج ایرانیان و اینکه این کاروان تحث نظارت «عجم آقاسی» بوده تفصیلاتی را آورده است. این فرد در انتهای کاروان می‎مانده و مراقب بوده است تا آسیبی به زائران نرسد. کاروان یادشده در مسیر عبور عثمانی، گرفتار دشواری‎هایی می‎شود.

بانوی اصفهانی در سفر خود به‎سوی بیت‎الله از شهرهای بسیاری گذر کرده، لکن به دلیل علاقه‎مندی بسیار به موطن خود، همواره از اصفهان یاد کرده است. زمانی که به حلب می‎رسد، این شهر را در آبادانی شبیه اصفهان می‎بیند و به همین دلیل، به یاد اصفهان اشکش جاری می‎شود. وی در مدینه منوره نیز عشق و علاقه خویش را به اهل‎بیت(ع) نشان داده و از این که می‎بیند در آستان امامان(ع)، بوریا پهن است، سخت آشفته‎خاطر می‎گردد. وی در همان جا از نسیم می‎خواهد تا شاه ایران را از این وضع آگاه کند و از او بخواهد تا فرش‎های عالی برای این آستان ارسال کند.

وضعیت کتاب

در ابتدای کتاب فهرست محتویات آن ذکر شده است. در پاورقی‎ها توضیح برخی از جملات و آدرس مطالب درج گردیده است.

منابع مقاله

مقدمه و متن کتاب.

وابسته‌ها

سفرنامه منظوم حج (هزار و دویست بیت)