الفارابي

الفارابي
پدیدآوران	زايد، سعيد (نویسنده)
ناشر	دار المعارف
مکان نشر	مصر - قاهره
سال نشر	مجلد1: 2001م ,
چاپ	3
شابک	‎0
زبان	عربي
تعداد جلد	1
کد کنگره	‏‫‬‭BBR۳۲۶‏‫‬‭‭ ‏‫‬‭/ز۲ف۲ ۱۳۴۹

الفارابي، اثر سعید زاید، کتابی است که به معرفی ابونصر فارابی (259-339ق) و آثار و افکار او می‎پردازد.

ساختار

کتاب از چهار فصل تشکیل شده است. هرکدام از این فصول دارای مجموعه‎های متعددی است.

گزارش محتوا

فصل اول کتاب به محیط سیاسی، اجتماعی و دینی عصر فارابی اختصاص یافته است. نویسنده در ابتدای این فصل به توضیح فضای سیاسی عصر فارابی و نفوذ اتراک در حکومت عباسیان می‎پردازد و می‎گوید: در عصر عباسیان، اتراک، ایرانیان، دیلمیان و سلجوقیان مجالی برای خدمت در حکومت عباسیان پیدا کردند؛ لذا آن‎ها در لشکر و حکومت به خدمت گرفته شدند و با اعتماد بر این گروه و تکیه بر آن‎ها، بسیاری از عرب‎ها از موقعیت‎های حساس دولتی محروم شدند. نفوذ اتراک در دولت عباسیان از سال 232 آغاز تا 324ق، به طول انجامید. آغاز این نفوذ، آشکارا در زمانی بود که خلیفه عباسی، متوکل خواست پسر دوم خود، المعتز را در امر خلافت بر پسر اولش، المنتصر مقدم بدارد.

نویسنده، فضای اجتماعی عصر فارابی را چنین ترسیم نموده است: در آن روزگار، گروه‎های دینی در جزر و مدهای اجتماعی، تابع گروه‎های سیاسی بودند؛ مثلاًاهل سنت در اثنای درخشش ستاره دولت ترکان، از آزادی و آرامش بهره‎ور بودند؛ برعکس شیعیان که آنان در سایه حکومت آل‎بویه تا حدودی به آرامش رسیدند. طبعا نزاع شدیدی بین دو گروه درگرفت و سرزمین مسلمانان را از خون رنگین ساخت. نزاع به گروه‎های اهل سنت با یکدیگر نیز سرایت کرد و این، زمانی بود که حنبلی‎ها مانع دفن پیکر محمد بن جریر طبری (متوفی 310ق) شدند؛ چراکه وی اسم احمد بن حنبل را در ضمن اسامی فقها در کتابش (درباره اختلاف فقها) نیاورده بود.

وی می‎نویسد: خلفای عباسی، نظام مجالس خویش را از ایرانیان اقتباس کرده بودند. آن‎ها مجالس غنا و آوازخوانی را نشر می‎دادند و با شاعران، مغنیان، ادیبان و اهل موسیقی و فکاهی رابطه خوبی داشتند و این گرچه دال بر فرورفتن آنها در لذات دنیایی و بی‎توجهی نسبت به شؤون دولت است، از جهت دیگر بر زندگی راحتی که مردم فراهم می‎آوردند و رشد صنعت و تجارت و کشاورزی می‎کند.

نویسنده از حکومت اسماعیلیان و فاطمیان در زمان خلفای عباسی سخن به میان می‎آورد، سپس از مکتب فکری معتزله می‎گوید. این مکتب فکری در زمان مأمون، معتصم و واثق رونق پیدا کرد.

سپس از رونق فلسفه یونانی و تأثیر آن در تعالیم معتزله و مناقشاتی که در پی آن بین علمای مسلمان درگرفت، می‎نویسد. در همین زمان بود که بعضی از غلات صوفی، مثل حلاج (متوفی 309ق) پیدا شدند.

فصل دوم به معرفی فارابی اختصاص یافته است. نسب، زمان و مکان تولد و وفاتش از مباحث قسمت اول این فصل است. نویسنده در قسمت دوم این فصل به اشعار فارابی اشاره می‎کند.

نویسنده در فصل سوم، به ابعاد علمی فارابی پرداخته است. او در ابتدا آثار مشهور فارابی را برمی‎شمرد، سپس سبک نوشتاری او را معرفی می‎کند و چنین می‎‎گوید: اسلوب فارابی، دقیق و متمرکز است. در آن تکرار و الفاظ مترادف وجود ندارد. او مراقب الفاظ و عبارات بوده و معانی وسیع را در جملات مختصر قرار داده است. معلم ثانی شیفته متقابلات بود؛ هر زمان ایده‎ای به نظرش می‎رسید، حتما مقابل آن را ذکر می‎نمود؛ نشانه این مطلب، کتابی است از او به نام «رسالة في جواب مسائل سئل عنها».

علوم نزد فارابی هشت صنف است. وی در نظم آنها ترتیبی معین را رعایت کرده که آنها را در کتب «التنبيه علی سبيل السعادة»، «تحصيل السعادة»، «السياسات المدنية» و «آراء أهل المدينة الفاضلة» آورده است. فارابی معتقد است که هدف و غایت هر انسانی رسیدن به سعادت است و زمانی که به این هدف رسید برای رسیدن به ‎غایت و هدف دیگری سعی نمی‎کند. این سعادت، فطری نیست، بلکه اکتسابی است و متوقف بر تمییز نیکو است. نویسنده در ادامه اصناف علوم و معارف را برمی‎شمرد و جایگاه علم فلسفه را بیان می‎کند و می‎گوید به‎وسیله فلسفه انسان به سعادت می‎رسد زیرا این فلسفه است که مقصود از آن تحصیل جمیل است..

نویسنده در ادامه به علوم هشت‎گانه‎ای که فارابی آنها را تصنیف کرده است اشاره می‎کند. آن علوم عبارتند از: «علم اللسان»، «علم المنطق»، «علم التعاليم»، «علم الطبیعی»، «علم الإلهي»، «علم المدني»، «علم الفقه» و «علم الكلام».

سعید زاید می‎گوید: معلم ثانی فلسفه را از دیگران فراگرفت؛ لکن او فلسفه‎ای را که یاد گرفته بود در چارچوبی متناسب با وضع محیطی خود قرار داد. او هرچند فلسفه را از ارسطو، افلاطون و افلوطین گرفته بود، لکن به آن صبغه و رنگ و لعاب اسلامی داد. فلسفه فارابی دارای ویژگی‎هایی است، از جمله اینکه دارای معالمی روشن و اهدافی محدود است. برخی از اجزای آن با بعضی دیگر ارتباط عمیق دارد و سازگاری در آن‎ها به چشم می‎خورد. فارابی در منطق و طبیعیات، ارسطویی و در اخلاق افلاطونی و در فلسفه مابعدالطبیعه افلوطینی است؛ اما قبل از هر چیزی او فیلسوفی است که به وحدت فلسفه ایمان دارد و مدافع آن در هر زمان است..

نویسنده در فصل چهارم به بخش‎هایی از آثار و افکار فارابی در موضوعات مختلف اشاره کرده است و گاه به معرفی برخی از آثار او پرداخته است.

سعید زاید در معرفی «إحصاء العلوم» فارابی می‎نویسد: فارابی در این اثرش علوم زمان خودش را نام برده، آن‎ها را تعریف کرده، شاخه‎های هریک را برشمرده و راجع به ‎فایده و موضوع هرکدام بحث کرده است..

او می‎گوید: فارابی قوای نفس را در دو دسته اصلی محرکه و مدرکه تقسیم نموده است. با قوای محرکه، هر نوع حرکت صورت می‎گیرد و با قوای مدرکه، درک و دریافت انجام می‎شود. قوای محرکه خود شامل چند مورد است که منمیه و نزوعیه از جمله آنهاست. قوای مدرکه نیز شامل حواس (خارجی، باطنی)، متخیله و ناطقه می‎شود.

عقل در نظر فارابی که مأخوذ از کتاب ارسطو است، بر چهار نحوه است:

1. عقل هیولانی؛
2. عقل بالملکه یا بالفعل؛
3. عقل مستفاد؛
4. عقل فعال.

نویسنده نظرات فارابی را در مورد هرکدام از عقول چهارگانه با استفاده از آثارش بیان می‎کند.

فارابی می‎گوید: عقل فعال، نوعی از عقل مستفاد است. صورت‎های موجودات در آن پیوسته بوده و هیچ‎وقت از بین نمی‎رود، ولی ترتیب آن صور، عکس ترتیب موجود در عقل بالفعل است و آن بدین‎ صورت است که اخس در عقل بالفعل مقدم می‎شود بر اشرف آن صور...

نویسنده می‎گوید فارابی، بعضی از مفاهیم اصطلاحات دینی را تفسیری عقلی نموده است؛ مثلاً درباره «لوح و قلم»، چنین نوشته است: گمان نکن که قلم، یک ابزار جامد و لوح یک سطح و کتابت شکل و صورت نوشته‎شده‎ای باشد، بلکه مراد از لوح و قلم، فرشته روحانی و مقصود از کتاب، تصویر حقایق است. قلم، معانی‎ای را که در عالم امر است می‎گیرد و آن‎ها را با کتابت روحانی به ودیعت به لوح می‎سپارد و در نتیجه، قضا از قلم و تقدیر از لوح جریان می‎یابد.

وضعیت کتاب

پاورقی‎ها، به ذکر منابع مطالب کتاب اختصاص یافته است.

فهرست محتویات و منابع در پایان کتاب آمده است.

منابع مقاله

مقدمه و متن کتاب.

وابسته‌ها

التنبيه علی سبيل السعادة

آراء أهل المدينة الفاضلة و مضاداتها

الفارابي في حدوده و رسومه