بيان مذهب الباطنية و بطلانه من كتاب قواعد عقائد آل‌محمد: تفاوت میان نسخه‌ها
جز (جایگزینی متن - ' ' به ' ') |
جز (جایگزینی متن - 'است<ref>' به 'است.<ref>') |
||
| خط ۲۹: | خط ۲۹: | ||
'''بيان مذهب الباطنية و بطلانه من كتاب قواعد عقائد آل‌محمد'''، بخشی از کتاب «قواعد عقائد آل‌محمد»، تألیف دانشمند زیدیمذهب [[ديلمي، محمد بن حسن|محمد بن حسن دیلمی]] (متوفای ۷۱۱ یا 707ق) است که توسط ر. شتروطمان مورد تحقیق قرار گرفته و منتشر شده است. | '''بيان مذهب الباطنية و بطلانه من كتاب قواعد عقائد آل‌محمد'''، بخشی از کتاب «قواعد عقائد آل‌محمد»، تألیف دانشمند زیدیمذهب [[ديلمي، محمد بن حسن|محمد بن حسن دیلمی]] (متوفای ۷۱۱ یا 707ق) است که توسط ر. شتروطمان مورد تحقیق قرار گرفته و منتشر شده است. | ||
«قواعد عقائد آل‌محمد»، در روز پنجشنبه، بیستوچهارم شوال سال هفتصدوهفت به پایان رسیده است<ref>ر.ک: متن کتاب، ص105</ref>. | «قواعد عقائد آل‌محمد»، در روز پنجشنبه، بیستوچهارم شوال سال هفتصدوهفت به پایان رسیده است.<ref>ر.ک: متن کتاب، ص105</ref>. | ||
کتاب مزبور شامل سه فن است: فن اول در موضوع اصول دین و در هفت فصل است؛ فن دوم در امامت اهلبیت در شش فصل است؛ فن سوم در فروعات مذهب اهلبیت در پنج فصل است<ref>ر.ک: حسینی اشکوری، احمد، ج2، ص357</ref>. اثر حاضر پنجمین فصل از فن سوم است<ref>ر.ک: متن کتاب، ص2</ref>. | کتاب مزبور شامل سه فن است: فن اول در موضوع اصول دین و در هفت فصل است؛ فن دوم در امامت اهلبیت در شش فصل است؛ فن سوم در فروعات مذهب اهلبیت در پنج فصل است.<ref>ر.ک: حسینی اشکوری، احمد، ج2، ص357</ref>. اثر حاضر پنجمین فصل از فن سوم است.<ref>ر.ک: متن کتاب، ص2</ref>. | ||
==ساختار== | ==ساختار== | ||
| خط ۴۱: | خط ۴۱: | ||
برای آشنایی با محتوای این کتاب توجه به نکات زیر ضروری است: | برای آشنایی با محتوای این کتاب توجه به نکات زیر ضروری است: | ||
الف)- صنعای یمن، زادگاه شخصی است که مورخان و نویسندگان مسلمان او را مؤسس مذهب غلات شیعه میخوانند و او عبدالله بن سبأ یا ابن سوداء (بنا بر اختلاف روایات) و نیز وطن مؤسس دولت فاطمیان عبدالله شیعی است<ref>ر.ک: مقدمه ناشر، صفحه واو</ref>. | الف)- صنعای یمن، زادگاه شخصی است که مورخان و نویسندگان مسلمان او را مؤسس مذهب غلات شیعه میخوانند و او عبدالله بن سبأ یا ابن سوداء (بنا بر اختلاف روایات) و نیز وطن مؤسس دولت فاطمیان عبدالله شیعی است.<ref>ر.ک: مقدمه ناشر، صفحه واو</ref>. | ||
ب)- یمن بهطور کلی از مهمترین میادین مبارزات داخلی بین فرقههای شیعه بوده است. این کشور شاهد مبارزاتی بین دو گروه شیعی بوده که یکی از آنها به اهل سنت نزدیک و دیگری نبست به آنها دورتر است؛ بهگونهای که در برخی موارد درگیریهای شدیدی بین آن دو رخ داده است. آن دو گروه شیعی، زیدیه و اسماعیلیه هستند. در تاریخ طولانی این دو گروه، جنگهای پیدرپی صورت گرفته است. این جنگها منحصر به جنگهای با شمشیر نبوده، بلکه شامل جنگهایی با قلم و نگارش نیز بوده است؛ بهگونهای که یکی از عالمان زیدی به نام حمید المحلی (متوفی 653ق) کتابی علیه اسماعیلیه به نام «الحسام البتار في الرد علی القرامطة الكفار» نوشته و در سال 707ق، محمد بن حسن دیلمی کتابی به نام «قواعد عقائد آل‌محمد» نوشت که «فصل پنجم از فن سوم» آن کتاب برگرفته از «الحسام البتار» است<ref>ر.ک: همان، صفحه و - ط</ref>. | ب)- یمن بهطور کلی از مهمترین میادین مبارزات داخلی بین فرقههای شیعه بوده است. این کشور شاهد مبارزاتی بین دو گروه شیعی بوده که یکی از آنها به اهل سنت نزدیک و دیگری نبست به آنها دورتر است؛ بهگونهای که در برخی موارد درگیریهای شدیدی بین آن دو رخ داده است. آن دو گروه شیعی، زیدیه و اسماعیلیه هستند. در تاریخ طولانی این دو گروه، جنگهای پیدرپی صورت گرفته است. این جنگها منحصر به جنگهای با شمشیر نبوده، بلکه شامل جنگهایی با قلم و نگارش نیز بوده است؛ بهگونهای که یکی از عالمان زیدی به نام حمید المحلی (متوفی 653ق) کتابی علیه اسماعیلیه به نام «الحسام البتار في الرد علی القرامطة الكفار» نوشته و در سال 707ق، محمد بن حسن دیلمی کتابی به نام «قواعد عقائد آل‌محمد» نوشت که «فصل پنجم از فن سوم» آن کتاب برگرفته از «الحسام البتار» است.<ref>ر.ک: همان، صفحه و - ط</ref>. | ||
ج)- این کتاب، رسالهای تند و آکنده از تعابیر درشت درباره اسماعیلیه و رد آنهاست. مؤلف در مقدمه، اسماعیلیه را از غلات شمرده و میگوید: اینان با غلات و امامیه در بسیاری مسائل مشترکند و این است که گفتهاند: «الإمامية دهليز الباطنية». آنگاه پس از مقدمهای کوتاه درباره غلات، ابتدا بهگونهای گذرا و در 15 صفحه، درباره اسماعیلیه سخن گفته و بعد به تفصیل آن پرداخته است. او میگوید: اسماعیلیه را مجوس و یهود فلاسفه بنیاد نهادند و میمون قداح ثنوی از آخرین دعوتگران آنان بوده است؛ اینان گو اینکه بهظاهر شیعی هستند، ولی «باطنهم الكفر المحض»<ref>ر.ک: جعفریان، رسول، ص99</ref>. | ج)- این کتاب، رسالهای تند و آکنده از تعابیر درشت درباره اسماعیلیه و رد آنهاست. مؤلف در مقدمه، اسماعیلیه را از غلات شمرده و میگوید: اینان با غلات و امامیه در بسیاری مسائل مشترکند و این است که گفتهاند: «الإمامية دهليز الباطنية». آنگاه پس از مقدمهای کوتاه درباره غلات، ابتدا بهگونهای گذرا و در 15 صفحه، درباره اسماعیلیه سخن گفته و بعد به تفصیل آن پرداخته است. او میگوید: اسماعیلیه را مجوس و یهود فلاسفه بنیاد نهادند و میمون قداح ثنوی از آخرین دعوتگران آنان بوده است؛ اینان گو اینکه بهظاهر شیعی هستند، ولی «باطنهم الكفر المحض»<ref>ر.ک: جعفریان، رسول، ص99</ref>. | ||
د)- مؤلف اصلاحاتی را درباره میمون قداح آورده و آنگاه از قرامطه و عقاید آنان درباره توحید، نبوت، امامت، شریعت و معاد سخن گفته است. بحثی را درباره حیلهها و ترفندهای آنان در جلب مردم آورده که شیرین است و خواندنی و مانند آن را [[غزالی، محمد بن محمد|غزالی]] در «[[فضائح الباطنية]]» آورده است<ref>ر.ک: همان</ref>. | د)- مؤلف اصلاحاتی را درباره میمون قداح آورده و آنگاه از قرامطه و عقاید آنان درباره توحید، نبوت، امامت، شریعت و معاد سخن گفته است. بحثی را درباره حیلهها و ترفندهای آنان در جلب مردم آورده که شیرین است و خواندنی و مانند آن را [[غزالی، محمد بن محمد|غزالی]] در «[[فضائح الباطنية]]» آورده است.<ref>ر.ک: همان</ref>. | ||
ه)- در فصل اول از فصول تفصیلی کتاب، از تاریخ پیدایش اسماعیلیه و زمینههای آن نوع مردمی که به آنان جذب میشدند، بحث درباره القاب آنان و وجه تسمیه این القاب سخن به میان آورده است. در فصلهای بعدی از حیلهها و ترفندها و عقاید و باورهای آنان و نقد و رد آن و... بحث شده است. | ه)- در فصل اول از فصول تفصیلی کتاب، از تاریخ پیدایش اسماعیلیه و زمینههای آن نوع مردمی که به آنان جذب میشدند، بحث درباره القاب آنان و وجه تسمیه این القاب سخن به میان آورده است. در فصلهای بعدی از حیلهها و ترفندها و عقاید و باورهای آنان و نقد و رد آن و... بحث شده است. | ||
مؤلف در ضمن بررسی عقاید آنان میگوید: اینان به نبوت پیامبر باور ندارند و منکر معجزات هستند و پس از بحثی درباره امامت، آورده است که اینان به معاد نیز باور ندارند<ref>ر.ک: همان</ref>. | مؤلف در ضمن بررسی عقاید آنان میگوید: اینان به نبوت پیامبر باور ندارند و منکر معجزات هستند و پس از بحثی درباره امامت، آورده است که اینان به معاد نیز باور ندارند<ref>ر.ک: همان</ref>. | ||
و)- فصل پنجم، بیانگر چگونگی تأویلات آنان از ظواهر آیات است. در فصل ششم، مؤلف به کفر آنها پرداخته است و به بیش از بیست وجه استناد میکند که برخی از این دلایل و وجوه خواندنی است و نشانگر تأثیر و تعصب در داوریهاست<ref>ر.ک: همان</ref>. | و)- فصل پنجم، بیانگر چگونگی تأویلات آنان از ظواهر آیات است. در فصل ششم، مؤلف به کفر آنها پرداخته است و به بیش از بیست وجه استناد میکند که برخی از این دلایل و وجوه خواندنی است و نشانگر تأثیر و تعصب در داوریهاست.<ref>ر.ک: همان</ref>. | ||
ز)- دیلمی از کتاب بلاغ که یکی از کتابهای اعتقادی اسماعیلیه است، نقل میکند که اسماعیلیه میگویند: | ز)- دیلمی از کتاب بلاغ که یکی از کتابهای اعتقادی اسماعیلیه است، نقل میکند که اسماعیلیه میگویند: | ||
| خط ۵۸: | خط ۵۸: | ||
# اجماع علماء: مرحوم دیلمی ادعا کرده است که علمای اسلام بهاتفاق، فتوا بر کفر و ارتداد همه افرادی دادهاند که مبانی اسماعیلیه را بپذیرند و این بهخاطر انکار ضروریات اسلام (عمل به فروع دین) توسط آنها است. | # اجماع علماء: مرحوم دیلمی ادعا کرده است که علمای اسلام بهاتفاق، فتوا بر کفر و ارتداد همه افرادی دادهاند که مبانی اسماعیلیه را بپذیرند و این بهخاطر انکار ضروریات اسلام (عمل به فروع دین) توسط آنها است. | ||
# دلیل دیگری که دیلمی آورده اینکه اسماعیلیه درباره خداوند متعال، نبوت، ملائکه، معاد و... باورهایی دارند که نه با عقل سازگاری دارد و نه با آموزههای قرآنی و نبوی و ائمه اطهار(ع) و نیز تأویل آیات قرآن کریم و تفسیر کردن نماز، روزه و... به اشخاص، نه اعمال ظاهری و قائل شدن به اینکه مراد از قیامت، روز آخرت نیست، بلکه قیام حضرت مهدی(عج) (البته مرادشان از حضرت مهدی، همان امامی است که خودشان پذیرفتهاند، نه اینکه حجت بن الحسن العسکری را قبول داشته باشند) است. | # دلیل دیگری که دیلمی آورده اینکه اسماعیلیه درباره خداوند متعال، نبوت، ملائکه، معاد و... باورهایی دارند که نه با عقل سازگاری دارد و نه با آموزههای قرآنی و نبوی و ائمه اطهار(ع) و نیز تأویل آیات قرآن کریم و تفسیر کردن نماز، روزه و... به اشخاص، نه اعمال ظاهری و قائل شدن به اینکه مراد از قیامت، روز آخرت نیست، بلکه قیام حضرت مهدی(عج) (البته مرادشان از حضرت مهدی، همان امامی است که خودشان پذیرفتهاند، نه اینکه حجت بن الحسن العسکری را قبول داشته باشند) است. | ||
# دیلمی از کتاب بلوغ نقل کرده است که اسماعیلیه معتقدند: ملائکه جسم نیستند؛ برای همین دیدن آنها یا شنیدن صدای آنها ممکن نیست؛ پس جبرئیل هم که یکی از ملائکه است نمیتواند به دیدن پیامبر اسلام بیاید و قرآن را بر او عرضه بدارد، ولذا قرآن کریم را کلام خدا نمیدانند، بلکه آن را کلام رسول گرامی اسلام قلمداد میکنند که برای هدایت بشریت تنظیم نموده است<ref>ر.ک: پایگاه اندیشه قم</ref>. | # دیلمی از کتاب بلوغ نقل کرده است که اسماعیلیه معتقدند: ملائکه جسم نیستند؛ برای همین دیدن آنها یا شنیدن صدای آنها ممکن نیست؛ پس جبرئیل هم که یکی از ملائکه است نمیتواند به دیدن پیامبر اسلام بیاید و قرآن را بر او عرضه بدارد، ولذا قرآن کریم را کلام خدا نمیدانند، بلکه آن را کلام رسول گرامی اسلام قلمداد میکنند که برای هدایت بشریت تنظیم نموده است.<ref>ر.ک: پایگاه اندیشه قم</ref>. | ||
==وضعیت کتاب== | ==وضعیت کتاب== | ||
| خط ۶۴: | خط ۶۴: | ||
پاورقیها حاوی اختلاف نسخ، مستند مطالب، توضیح برخی از لغات و ابهامات کتاب است. شمارهگذاری پاورقیها طبق شماره سطور هر صفحه از کتاب است. | پاورقیها حاوی اختلاف نسخ، مستند مطالب، توضیح برخی از لغات و ابهامات کتاب است. شمارهگذاری پاورقیها طبق شماره سطور هر صفحه از کتاب است. | ||
نسخ مورد اعتماد محقق و برخی از کارهایی که ایشان انجام داده، بههمراه نام کامل کتبی که در پاورقیها بهصورت رمزی آمده، در مقدمه ناشر قید شده است<ref>ر.ک: مقدمه ناشر، صفحه ط - یب</ref>. | نسخ مورد اعتماد محقق و برخی از کارهایی که ایشان انجام داده، بههمراه نام کامل کتبی که در پاورقیها بهصورت رمزی آمده، در مقدمه ناشر قید شده است.<ref>ر.ک: مقدمه ناشر، صفحه ط - یب</ref>. | ||
==پانویس== | ==پانویس== | ||
نسخهٔ ۲۴ اکتبر ۲۰۱۸، ساعت ۰۹:۲۵
| بيان مذهب الباطنية و بطلانه من كتاب قواعد عقائد آل‌محمد | |
|---|---|
 | |
| پدیدآوران | ديلمي، محمد بن حسن (نويسنده)
|
| عنوان‌های دیگر | قواعد عقائد آل محمد(ص). برگزيده |
| ناشر | دار بيبليون |
| مکان نشر | فرانسه - پاريس |
| چاپ | 1 |
| موضوع | اسماعيليه - دفاعيهها و رديهها |
| زبان | فارسی عربی |
| تعداد جلد | 1 |
| کد کنگره | BP 240 /د9 ق901 |
| نورلایب | مطالعه و دانلود pdf |
بيان مذهب الباطنية و بطلانه من كتاب قواعد عقائد آل‌محمد، بخشی از کتاب «قواعد عقائد آل‌محمد»، تألیف دانشمند زیدیمذهب محمد بن حسن دیلمی (متوفای ۷۱۱ یا 707ق) است که توسط ر. شتروطمان مورد تحقیق قرار گرفته و منتشر شده است.
«قواعد عقائد آل‌محمد»، در روز پنجشنبه، بیستوچهارم شوال سال هفتصدوهفت به پایان رسیده است.[۱].
کتاب مزبور شامل سه فن است: فن اول در موضوع اصول دین و در هفت فصل است؛ فن دوم در امامت اهلبیت در شش فصل است؛ فن سوم در فروعات مذهب اهلبیت در پنج فصل است.[۲]. اثر حاضر پنجمین فصل از فن سوم است.[۳].
ساختار
کتاب با مقدمه ناشر آغاز شده، سپس متن مختصری (پانزده صفحهای) از نویسنده درباره فرقه باطنیه آمده و در ادامه مطالب کتاب در هفت موضع بیان شده است.
مؤلف برای نگاشتن این اثر به مصادر بسیاری مراجعه کرده است؛ مانند «البلاغ» که گویا از مجموعههای اسماعیلیه است، المبدء و المنتهی، الجامع، العلم المكنون و..[۴].
گزارش محتوا
برای آشنایی با محتوای این کتاب توجه به نکات زیر ضروری است:
الف)- صنعای یمن، زادگاه شخصی است که مورخان و نویسندگان مسلمان او را مؤسس مذهب غلات شیعه میخوانند و او عبدالله بن سبأ یا ابن سوداء (بنا بر اختلاف روایات) و نیز وطن مؤسس دولت فاطمیان عبدالله شیعی است.[۵].
ب)- یمن بهطور کلی از مهمترین میادین مبارزات داخلی بین فرقههای شیعه بوده است. این کشور شاهد مبارزاتی بین دو گروه شیعی بوده که یکی از آنها به اهل سنت نزدیک و دیگری نبست به آنها دورتر است؛ بهگونهای که در برخی موارد درگیریهای شدیدی بین آن دو رخ داده است. آن دو گروه شیعی، زیدیه و اسماعیلیه هستند. در تاریخ طولانی این دو گروه، جنگهای پیدرپی صورت گرفته است. این جنگها منحصر به جنگهای با شمشیر نبوده، بلکه شامل جنگهایی با قلم و نگارش نیز بوده است؛ بهگونهای که یکی از عالمان زیدی به نام حمید المحلی (متوفی 653ق) کتابی علیه اسماعیلیه به نام «الحسام البتار في الرد علی القرامطة الكفار» نوشته و در سال 707ق، محمد بن حسن دیلمی کتابی به نام «قواعد عقائد آل‌محمد» نوشت که «فصل پنجم از فن سوم» آن کتاب برگرفته از «الحسام البتار» است.[۶].
ج)- این کتاب، رسالهای تند و آکنده از تعابیر درشت درباره اسماعیلیه و رد آنهاست. مؤلف در مقدمه، اسماعیلیه را از غلات شمرده و میگوید: اینان با غلات و امامیه در بسیاری مسائل مشترکند و این است که گفتهاند: «الإمامية دهليز الباطنية». آنگاه پس از مقدمهای کوتاه درباره غلات، ابتدا بهگونهای گذرا و در 15 صفحه، درباره اسماعیلیه سخن گفته و بعد به تفصیل آن پرداخته است. او میگوید: اسماعیلیه را مجوس و یهود فلاسفه بنیاد نهادند و میمون قداح ثنوی از آخرین دعوتگران آنان بوده است؛ اینان گو اینکه بهظاهر شیعی هستند، ولی «باطنهم الكفر المحض»[۷].
د)- مؤلف اصلاحاتی را درباره میمون قداح آورده و آنگاه از قرامطه و عقاید آنان درباره توحید، نبوت، امامت، شریعت و معاد سخن گفته است. بحثی را درباره حیلهها و ترفندهای آنان در جلب مردم آورده که شیرین است و خواندنی و مانند آن را غزالی در «فضائح الباطنية» آورده است.[۸].
ه)- در فصل اول از فصول تفصیلی کتاب، از تاریخ پیدایش اسماعیلیه و زمینههای آن نوع مردمی که به آنان جذب میشدند، بحث درباره القاب آنان و وجه تسمیه این القاب سخن به میان آورده است. در فصلهای بعدی از حیلهها و ترفندها و عقاید و باورهای آنان و نقد و رد آن و... بحث شده است. مؤلف در ضمن بررسی عقاید آنان میگوید: اینان به نبوت پیامبر باور ندارند و منکر معجزات هستند و پس از بحثی درباره امامت، آورده است که اینان به معاد نیز باور ندارند[۹].
و)- فصل پنجم، بیانگر چگونگی تأویلات آنان از ظواهر آیات است. در فصل ششم، مؤلف به کفر آنها پرداخته است و به بیش از بیست وجه استناد میکند که برخی از این دلایل و وجوه خواندنی است و نشانگر تأثیر و تعصب در داوریهاست.[۱۰].
ز)- دیلمی از کتاب بلاغ که یکی از کتابهای اعتقادی اسماعیلیه است، نقل میکند که اسماعیلیه میگویند:
- وقتی انسان به درجهای از ایمان رسید، دیگر انجام واجبات و دوری از محرمات بر او واجب نیست و تکلیف از او ساقط میشود و از این لحظه به بعد دوران استراحت او خواهد شد؛ بنابراین نماز خواندن و روزه گرفتن و دیگر واجبات بر او واجب نیست و تمام محرمات از قبیل خوردنیها، نوشیدنیها، پوشیدنی و ازدواجهای حرام، حلال میشود. همچنین اسماعیلیه میگویند: امام، شریعت پیامبر را نسخ میکند؛ زیرا پیامبر اسلام مأمور به عمل بر ظاهر قرآن بود، اما در عصر امام و با عمل به باطن قرآن که غیر از امام کسی آن را نمیداند، حتی رسول گرامی اسلام، دیگر دوران عمل به شریعت پایان یافته است.
- اجماع علماء: مرحوم دیلمی ادعا کرده است که علمای اسلام بهاتفاق، فتوا بر کفر و ارتداد همه افرادی دادهاند که مبانی اسماعیلیه را بپذیرند و این بهخاطر انکار ضروریات اسلام (عمل به فروع دین) توسط آنها است.
- دلیل دیگری که دیلمی آورده اینکه اسماعیلیه درباره خداوند متعال، نبوت، ملائکه، معاد و... باورهایی دارند که نه با عقل سازگاری دارد و نه با آموزههای قرآنی و نبوی و ائمه اطهار(ع) و نیز تأویل آیات قرآن کریم و تفسیر کردن نماز، روزه و... به اشخاص، نه اعمال ظاهری و قائل شدن به اینکه مراد از قیامت، روز آخرت نیست، بلکه قیام حضرت مهدی(عج) (البته مرادشان از حضرت مهدی، همان امامی است که خودشان پذیرفتهاند، نه اینکه حجت بن الحسن العسکری را قبول داشته باشند) است.
- دیلمی از کتاب بلوغ نقل کرده است که اسماعیلیه معتقدند: ملائکه جسم نیستند؛ برای همین دیدن آنها یا شنیدن صدای آنها ممکن نیست؛ پس جبرئیل هم که یکی از ملائکه است نمیتواند به دیدن پیامبر اسلام بیاید و قرآن را بر او عرضه بدارد، ولذا قرآن کریم را کلام خدا نمیدانند، بلکه آن را کلام رسول گرامی اسلام قلمداد میکنند که برای هدایت بشریت تنظیم نموده است.[۱۱].
وضعیت کتاب
فهرست محتویات در ابتدا و فهارس فنی در انتهای کتاب آمده است. پاورقیها حاوی اختلاف نسخ، مستند مطالب، توضیح برخی از لغات و ابهامات کتاب است. شمارهگذاری پاورقیها طبق شماره سطور هر صفحه از کتاب است.
نسخ مورد اعتماد محقق و برخی از کارهایی که ایشان انجام داده، بههمراه نام کامل کتبی که در پاورقیها بهصورت رمزی آمده، در مقدمه ناشر قید شده است.[۱۲].
پانویس
منابع مقاله
- مقدمه و متن کتاب.
- حسینی اشکوری، احمد، «مؤلفات الزيدية»، مکتبه آیتاللهالعظمی مرعشی نجفی، قم، چاپ اول، 1413ق.
- جعفریان، رسول، «گزیده کتابشناسی توصیفی فرق اسلامی»، آینه پژوهش، خرداد و تیر 1396، شماره 1.
- پایگاه اندیشه قم (مرکز مطالعات و پاسخگویی به شبهات، حوزه علمیه قم)، در پنجم
وابسته‌ها
تاريخ الإسماعيلية و فرق الفطحية، الواقفية، القرامطة، الدروز و النصيرية