رسائل فلسفی فارابی

‏رسائل فلسفی فارابی
پدیدآوران	فارابی، محمد بن محمد (نويسنده) رحيميان، سعيد (محقق و معلق)
عنوان‌های دیگر	رسائل فلسفي فارابي ترجمه دوازده رساله از آثار معلم ثاني
ناشر	شرکت انتشارات علمي و فرهنگي
مکان نشر	ايران - تهران
سال نشر	مجلد1: 1387ش,
شابک	‎978-964-445-924-5
موضوع	فلسفه اسلامي - متون قديمي تا قرن 14
زبان	فارسی
تعداد جلد	1
کد کنگره	‏BBR‎‏ ‎‏238‎‏ ‎‏1387‏

رسائل فلسفی فارابی، ترجمه دوازده رساله از آثار معلم ثانی به قلم سعید رحیمیان است. در ابتدای کتاب مقدمه‎ای تحلیلی در معرفی هر یک از رساله‎‎ها ذکر شده است.

کنار هم قرار گرفتن 12 رساله فلسفی فارابی و ترجمه یکدست و توضیحات کوتاه و روشنگر‎ مترجم‎ دلایلی‎ است‎ که رغبت افـزون‎تری جـهت مطالعه کل اثر را در مخاطب ایـجاد مـی‎کند.

ساختار

کتاب، مشتمل بر پیشگفتار، مقدمه تحلیلی مترجم و ترجمه رساله‎هاست.

مترجم با شناختی که از فلسفه فارابی‎ و متقدمان‎ و متأخران‎ آن داشته حتی در برخی مواقع که ضبط متن‎ اصلی دچار مـشکل بـوده، به تصحیح قیاسی پرداخـته‎ و ‎‎تـرجمه‎ را طبق آن شکل داده است. وی پیش از آنکه به ترجمه‎ اثر پرداخته‎ باشد‎، به‎ تحقیق در متن پرداخته؛ ازاین‎رو در سراسر ترجمه ایشان ابهامی که ناشی از نفهمیدن‎ متن‎ و اشتغال به ترجمه دقیق باشد مـلاحظه نـمی‎گردد‎.

گزارش محتوا

اولین رساله این مجموعه، «ظـهور الفلسفة» است. آنچه از این رساله بازمانده، از طریق کتاب «عيون الأنـباء» ابـن ابـی‎الاصیبعه نقل شده و مترجم نیز‎ از‎ همین منبع بهره جسته است‎. فارابی در این اثر به دوازده معلم جانشین ارسطو و آخرین آنها اندرونیکوس اشاره می‎کند، سپس به دستور اگوستوس امپراطور به بازنویسی کتاب‎های ارسطو و کیفیت رواج حکمت او در اسکندریه تا زمان ظهور مسیحیت و نحوه برخورد ارباب دین مسیحیت اشاره می‎کند. آنگاه به‎اختصار به نحوه انتقال حکمت یونان به جهان اسلام توسط یوحنا پسر حیلان و ابراهیم مروزی می‎پردازد‎.

رساله بعدی «فلسفة أفلاطون و أجـزائها‎ و أجزاء‎ أجزائها» (فلسفه افلاطون، بخش‎ها و ترتیب مباحث آن) نام دارد. ایـن رسـاله یکی از رسائلی است که احاطه‎ شگفت‎انگیز فارابی به فلسفه یونان را نشان می‎دهد. وی در شناخت آثار افلاطون چنان متبحر بود که به‎‎راحتی‎‎ توانسته‎ کلیت اندیشه افلاطون را بی‎‎آنکه‎ نکته قابل توجهی را از نـظر دور کند، طی صفحات کوتاهی با مراجع‎ متعددی، از جمله نامه‎های وی سامان دهد. نکته بسیار‎ جالب‎ در‎ این رساله تبیین طرح‎وارگی اندیشه افلاطون در قالبی‎ بسیار‎ منطقی است. این روند منطقی از بحث کمال انسان از دیـدگاه افـلاطون شروع می‎شود و پس از سیر در سعادت‎ و روش‎ تحصیل‎ آن و برنامه‎ریزی برای آن ادامه می‎یابد؛ تا اینکه چنان‎که مشی‎ فارابی است به آرایی در باب‎ مدینه فاضله می‎انجامد. سیری که فارابی برای اندیشه افلاطون ترتیب داده در‎ ابـتدا‎ بـا‎ مباحث مابعدالطبیعی و انسان‎‎شناسانه آغاز می‎شود و در انتها به‎ فلسفه‎ سیاسی می‎رسد. هرچند این اثر نیز چون تلخيص النواميس سرانجام به‎ نظریه‎ افلاطون‎ در‎ باب مدینه فاضله ختم می‎شود، اما بدون شک فلسفه افلاطون به‎مراتب از تلخیص‎‎ فلسفی‎تر‎، پخته‎تر‎ و پرمایه‎تر است‎.

رساله سوم، کتابی است که شـیخ‎الرئیـس را بـا‎ مقاصد‎ آثار ارسطو آشنا ساخت. این اثر همچنین ابن رشـد را در نگارش‎ تلخیص‎ ما‎بعدالطبیعه یاری کرد. انگیزه فارابی از نگارش أغراض مابعدالطبيعة، مشکلاتی‎ بود که معاصران‎ وی‎ در‎ فـهم فـلسفه داشتند و به‎درستی میان موضوع، مسائل و روش و اهداف فلسفه و علومی‎ چون‎ کـلام و تـصوف تمایز نمی‎گذاشتند. فارابی ضمن ابراز نارضایتی از شروح ترجمه‎شده به زبان‎ عربی که‎ یا‎ ناقص بـوده‎اند یـا نـاکافی، هدف خود را زمینه‎سازی برای آشنایی خواننده‎ با‎ مقصود علم کلی و کـتاب ارسـطو (مـتافیزیک) معرفی‎ می‎کند‎. به نظر می‎رسد مقصود اصلی فارابی از نگارش این رساله، تعریف و تبیین حد و مرز موضوع فلسفه بوده که به گفته او برای برخی معاصران او دشوار می‎نموده است‎. وی‎ با توضیح تقسیم علوم به جزئی و کلی‎ آغاز‎ می‎کند و ضمن‎ ارائه مـثال‎هایی از عـلوم جـزئی که تنها در مورد برخی موجودات‎ یا‎ حیثیاتی از موجودات بحث می‎کنند‎، وجه‎‎ اشتراک آنها‎ را‎ در‎ ایـن مـی‎داند که هیچ‎یک از‎ این‎ علوم چیزی را که دربرگیرنده همه موجودات باشد موضوع بـحث خـود قـرار‎ نداده‎اند. به اعتقاد وی این تنها در‎ فلسفه کلی است که‎ تحقق‎ می‎پذیرد. فارابی در ادامه رسـاله‎ بـحث‎ از «عدم» و «کثرت» را در علم کلی استطرادی و تبعی می‎داند. وی در این‎‎ رساله‎ همچنین به معرفی اجـمالی عـناوین‎ مـطرح‎ در‎ هریک از فصول‎ مقالات‎ مابعدالطبیعه می‎پردازد‎. مترجم‎ در ترجمه این اثر نیز کوشیده که مـستندات فـارابی را از آثار ارسطو استخراج‎ نماید‎. ‎

رساله بعدی «الجمع بين رأيي الحكيمين» (جمع‎بندی اندیشه‎های دو حکیم)‎ می‎باشد‎. در ایـن‎ رسـاله‎ مـیزان‎ اطلاع فارابی از ترجمه‎های‎ عربی برخی‎ کتب فلسفی یونانی - به‎ویژه آثار افلاطون و ارسطو - ‎روشن می‎شود. در ایـن اثـر انـتصاب‎ اثولوجیا‎ - ‎که تلخیصی‎ از انشادهای فلوطین است ‎- مفروض‎ گرفته‎ شده‎ و افلاطون‎ با ارسـطوی نـو‎افلاطونی‎ مورد مقایسه قرار می‎گیرد. موضوعاتی که در زمان فارابی محل اختلاف میان دو حکیم یونانی دانسته‎ مـی‎شد‎ و وی‎ کوشید تا اختلافات را بر اساس ائولوجیا توجیه‎ نماید‎، عبارت‎ است‎ از‎ حدوث‎ و قدم عـالم؛ اثـبات مبدع اول و وجود سبب‎ها از او؛ مسئله نفس‎ و عقل؛ کـیفر اعـمال و بـسیاری از امور مدنی، اخلاقی و منطقی. البته بیش از مـحورهای پیـش‎گفته از ناحیه‎ فارابی، میان آرای آن دو حکیم داوری شده که مترجم نیز کوشیده هر مسئله را با عنوانی روشـنگر مـتمایز سازد و این در سهولت‎ یافتن مـسائل اخـتلافی مددرسـاننده اسـت‎.

رسـاله پنجم،‎ شرح رساله زینون کبیر یونانی مـی‎باشد. در ایـن رساله، فارابی یافته‎های خود را یکی از نوافلاطونیان‎ تلخیص، شرح و جمع‎بندی نموده است. فـارابی وی را زنـون -شاگرد ارسطو و فلوطین - ‎می‎نامد، ولی با‎ تـوجه‎ به‎ اختلاف زمانی‎ای کـه مـیان ارسطو و فلوطین وجود دارد، اساساً شـاگردی ایـن دو باهم برای یک فرد امکان ندارد. نحوه بیان مطالب دست‎کم‎ برای خـواننده روشـن می‎سازد که‎ این‎ رساله عـیناً شـرحی از رسـاله زینون نیست و آنـچه‎ فـارابی مورد بررسی قرار داده، تـقریر خـود از آن است. به‎هرحال مباحث در این رساله در‎ شش‎ عنوان اصلی وجود مبدأ‎ نخست‎، صفات وی، نسبت اشـیا بـا او، نبوت، دین و شریعت و معاد تدوین و شـرح شـده است‎.

رسـاله شـشم، «الدعـاوي القلبية» (باورهای قلبی) نـام دارد و اثری است از حیث ساختار جالب توجه و در‎ میان‎‎ فیلسوفان اسلامی کسی چون صدرالمتألهین شیرازی در رسـاله وجـیزه شواهد الربوبیه - کتاب مفصل الشواهد الربـوبية - ‎از حـیث روش از آن تـبعیت نـموده اسـت. در این رساله قـضایای فـلسفی (129‎ قضیه‎) بدون ذکر‎ استدلال‎های‎ مربوط به آن فهرست‎وار در ذیل عناوین کلی‎تری بیان می‎شود. عناوینی که به اجـتهاد مـترجم تـمام‎ این قضایا را در ذیل خود جا می‎دهند، عـبارت اسـت از‎ بـداهت‎ مـفاهیم‎ فـلسفی؛ تـقسیم موجود به ممکن و واجب؛ وحدت واجب الوجود و معانی آن؛ عوالم وجود و ترتیب صدور عقول از ‎‎حق‎؛ پیدایش افلاک، اجرام آسمانی و حرکت آنها؛ اجسام، عناصر و مرکبات؛ مبادی حرکت در اجسام‎؛ بـرخی‎ احکام‎ اجسام عالم کون و فساد؛ نفس نباتی و حیوانی؛ نفس انسانی، قوا و احکام آن؛ نفی مثل؛ خیر‎ و شر؛ نبوات و منامات و سعادت انسان. هرچند در عنوان رساله قضایا به ارسطو منسوب‎‎ شده، اما بـرخی قـضایا‎ از‎ جمله قضایای 121 تا 127 که مربوط به معجزات، شرایع و اخبار انبیا از امور غیبی است‎ پیشینه‎ای در آثار ارسطو ندارند و برخی از قضایا نیز بیشتر جنبه نوافلاطونی دارند تا مشایی‎ - ارسطویی‎.

در رساله هـفتم کـه «إثبات المفارقات» (اثبات موجودات مجرد) نام دارد، فارابی مباحثی را در باب موجودات مجرد طرح می‎کند که به‎روشنی‎ خط مشی بسیاری از فیلسوفان مسلمان را در باب مجردات و صفات‎ آنها‎ و نیز بـراهین اثـبات موجودات مجرد ترسیم نموده اسـت. وی مـوجودات مجرد را در چهار مرتبه واجب الوجود، عقول فعال، قوا یا نفوس‎ آسمانی و نفوس انسانی تقسیم می‎کند و در ادامه به‎ اثبات‎ اقسامی از مجردات می‎پردازد. وی‎ غیر جـسمانی بـودن، نامیرایی و فسادناپذیری، خـودآگاهی و داشـتن سعادت‎هایی فراتر از لذات مادی‎ را تمام موجودات مجرد می‎داند. البته حجم قابل توجهی از این‎ رساله‎ به براهین اثبات مجردات‎ اختصاص یافته است‎. به ‎نظر می‎رسد محتویات این رساله در فلسفه اسلامی و شکل‎گیری طرز تلقی فیلسوفان از موجود مجرد و صفات آن و براهین اثبات مجردات تأثیری بسزا داشته است‎.

رساله هشتم، «في العلم الإلهي» (در دانش الهیات) نام دارد. هرچند برخی در انتساب این اثـر بـه فارابی تردید کرده‎ و آن را به عبدالمسیح بن‎ ناعمه‎ حمصی‎ منتسب داشته‎ا‎ند، اما نحوه پرداخت‎ مطالب‎ و محتوای‎ آن‎ هیچ‎گونه استبعادی در انتساب آن به فارابی ایجاد نمی‎کند. در این رساله به بحث خـداشناسی و شـناخت اقانیم صـادره از‎ وی‎ و نحوه‎ ربط وحدت به کثرت و ارجاع موجودات روحانی و جسمانی‎ به‎‎ مبدأ واحد در قالب فیض و صدور پرداخـته شده است. نوشته کاملاً صبغه نوافلاطونی دارد و نه‎تنها مباحث فوق که بـرخی‎ مـباحث‎ د یـگر‎ چون علم النفس، مراتب عقل و نفس، مثل افلاطونی، جسم و حرکت‎ و فضیلت و سعادت با این مشی در آن، مورد فـحص ‎قـرار گرفته است‎.

رساله نهم، «التعليقات» (تعلیقات) نام دارد. این‎ رساله‎ نیز‎ از آثاری است که سـاختار مـنحصربـه‎فردی در تاریخ‎ فلسفه‎ دارد‎ و مورد توجه ابن سینا نیز واقع شده و بر ممشای آن اثری بدین نـام ترتیب داده است‎. این‎ رساله‎ تعلیقات فارابی بر کتاب خاصی نیست، بلکه این تـعلیقات بر کل مشکلات‎ فـلسفی‎ای‎‎ اسـت‎ که فارابی در ذهن خود و معاصران و گذشتگان می‎یافته است. این رساله حاوی تأملات فارابی‎ در‎ مفاهیم‎ فلسفی‎ گوناگون است که چون به‎صورت تعلیقات بوده، از ناحیه برخی از نسخه‎برداران‎ تعاليق‎ في‎ الحكمة و التعليقات، نامیده شـده و نام رساله از ناحیه نویسنده جعل نشده است. در‎ دوران‎ جدید،‎ فیلسوفی‎ چون ویتگنشتاین نیز کمابیش اندیشه‎های خود را چنین بیان می‎کرد. صبغه نو‎افلاطونی‎ و فیض‎محور فلسفه فارابی‎ در این اثر نیز چـون دیـگر آثار وی به‎ چشم‎ می‎آید‎. تنها تفاوت عمده این اثر با دیگر آثار وی عدم بحث از مسائل‎ حکمت عملی‎ است‎ که از دغدغه‎های عمده فارابی می‎باشد و همه مباحث پیرامون حل مسائل و معضلات‎ فـلسفه‎‎ اولی‎ و تا حدی فلسفه طبیعی می‎باشد‎.

دهمین رساله با نام «فصول مبادي آراء أهل المدينة الفاضلة»، به فصل‎بندی کتاب اندیشه‎های اهل آرمان‎شهر می‎پردازد‎. طبق‎ گزارش عيون الأنباء، پس از تألیف‎ آراء أهل المدينة الفاضلة، برخی از‎ فارابی‎ خواستند که فصل‎بندی‎های آن را که بـر تـقسیمات مباحث آن دلالت کند در رساله‎ای گرد آورد و وی‎ خواسته‎ ایشان را در شش فصل به‎اختصار بیان کرد‎.

یازدهمین رساله به‎ عکس‎ دیگر رساله‎ها فلسفی نیست و تحت عنوان «الأسئلة‎ اللامعة‎ و الأجوبة‎ الجامعة» (پرسش‎های درخشان و پاسخ‎های کامل) به‎ اخـبار پیـامبران گـذشته از آدم‎ تا‎ خاتم می‎پردازد و مـرجع نـقل عـموم آن نیز کتب اخبار و قصص است. در انتساب‎ آن‎‎ به فارابی تردید جدی وجود‎ دارد؛‎ به‎ویژه‎ اینکه‎ در‎ فهرست‎های قدیمی آثار وی نامی از‎ این‎ رسـاله مـوجود نـمی‎باشد و محتوا و قلم آن با نوشته‎های دیگر فارابی همخوانی نـدارد‎.

آخـرین‎ رساله‎ای که در این مجموعه، ترجمه‎ شده، رساله «دعاء عظيم» (نیایشی بزرگ) می‎باشد‎. فارابی در باب افعال اهل‎ مدینه‎‎ فاضله بر آن است کـه افـعال ضـروری در آرمان‎شهر در درجه نخست، افعال‎ و سخنانی‎ است که خدا را بدان‎ بـزرگ‎ شمرد‎ و پس از آن‎ موجودات‎ روحانی و فرشتگان را. وی‎ نمونه‎ای‎ از تعظیم و اعزاز را در ناحیه افعال زبانی در قالب دعاهایی‎ کوتاه در مجموعه‎ای‎ گردآوری‎ نـموده و نـیایشی فـیلسوفانه را رقم زده‎ است‎. البته برخی‎ از‎ این‎ دعاها درخواست چیزی‎ از‎ حق مـتعال نـیست و تنها تسبیح و تحمید الهی است یا عرض حال بنده‎ای گرفتار‎.

وضعیت کتاب

در ابتدای کتاب فهرست مطالب و در انتهای آن فهرست‎های اسامی اشخاص، اصطلاحات، گروه‎ها، قبیله‎ها و مکاتب، کتاب‎ها و منابع متون، مقدمه و تصحیحات ارائه شده است.

منابع مقاله

1. مقدمه مترجم.
2. کمپانی زارع، مهدی، «نیم‎نگاهی به رسائل فلسفی فارابی»، پایگاه مجلات تخصصی نور، مجله: کتاب ماه فلسفه، دی 1388، شماره 28، صفحه 66 تا 69.