زنده بیدار

‏زنده بیدار
پدیدآوران	فروزانفر، بدیع‌الزمان (مترجم) ابن طفیل، محمد بن عبدالملک (نويسنده)
عنوان‌های دیگر	زنده بيدار «حي بن يقظان» حي بن يقظان. فارسی
ناشر	شرکت انتشارات علمي و فرهنگي
مکان نشر	ايران - تهران
سال نشر	مجلد1: 1360ش,
شابک	‎964-445-365-4
موضوع	داستان‏هاي عرفاني - قرن ?ق. فلسفه اسلامي - متون قديمي تا قرن 14
زبان	فارسی
تعداد جلد	1
کد کنگره	‏

زنده بیدار، ترجمه فارسی بدیع‎الزمان فروزانفر از رساله «حي بن يقظان»، اثر ابوبکر بن طفیل اندلسی (متوفی 581ق) است.

ترجمه فارسی دو قصه «حي بن يقظان» ابن سینا و «غربة الغريبة» نوشته سهروردی، نیز به کتاب ضمیمه شده است.

در مقدمه ابتدای کتاب، با تأکید بر این نکته که نویسنده کتاب ستاره درخشان حکمت و عرفان در اسپانیای اسلامی است، چنین می‎خوانیم: «این مرد بزرگ از یک‎سو ابن سینای حکیم و از سوی دیگر ابن عربی صوفی را به یاد می‎آورد، اما از ابن سینا زیباتر می‎نویسد و از ابن عربی معقول‎تر سخن می‎گوید. وی در اسطوره فلسفی و تمثیل عرفانی خود که نام «حي بن يقظان» بر آن نهاده، انسانی را مجسم می‎کند که از آغاز زندگی در جزیره‎ای دورافتاده، درافتاده و به‎تنهایی به‎سر می‎برد و جز طیور و وحوش کسی را نمی‎شناسد تا آنکه از جهان «محسوس» با نردبان فکرت به عالم «معقول» بالا می‎رود و به دیده عرفان و شهود، به لقاء حضرت معبود نائل می‎شود و ابن طفیل این سیر روحانی را آن‎چنان زیبا و گیرا وصف می‎کند که ما را توان وصف آن نیست...»‎.

همچنین در مقدمه ناشر، به‎اختصار ترجمه کتاب مورد نقد و بررسی قرار گرفته است: «شیوه نثرنویسی استاد فقید بدیع‎الزمان فروزانفر را اهل قلم، کم‎وبیش می‎شناسند و از پختگی و فخامت و شیوایی آن آگاهند و حقاً که در پاره‎ای از موارد می‎توان جرأت کرد و گفت که ترجمه کتاب از متن آن گیراتر شده است؛ بااین‎همه در یک جا سهوی پیش آمده و واژه «العهن» را در صفحه 136 به معنای پنبه ترجمه کرده‎اند و این خطاست؛ زیرا که «العهن» به معنای صوف، یعنی «پشم» یا «پشم رنگین» است و در جای دیگر (یعنی صفحه 31) که سخن از شطح و طامات صوفیان رفته، ترجمه استاد، مقصود ابن طفیل را به‎طور واضح ادا نمی‎کند و حق مطلب را نمی‎رساند؛ به این معنی که ابن طفیل عقیده دارد صوفیان چون به مقام استغراق و فنا نائل می‎آیند، گاهی به ادعای خدایی برمی‎خیزند! و «أنا الحق» و «ليس في جبتي إلا الله» می‎سرایند که «من خدایم!» و «در جامه پشمینه‎ام جز الله کس نیست»! اما ابن طفیل این سخنان پریشان را نمی‎پسندد و علم و ادب غزالی را می‎ستاید که چون وصف حال جذبه و فنای خویش کرده، گفته است:

‎.

رخ داد حالتی که نگویم به ماسوا

پس بد گمان مبر و نپرسم ز ماجرا

مترجم در مقدمه‎اش بر کتاب با ذکر شرح حال ابن طفیل با استفاده از دیگر منابع، به بررسی احوال او پرداخته است‎. سپس رساله مورد بحث را تنها اثر باقی‎مانده از ابن طفیل دانسته است: «بااینکه ابن طفیل در اجزای حکمت از طبیعی و الهی دارای تألیفات بود و عبدالواحد مراکشی آنها را دیده و یکی از کتبش را به‎عنوان «رسالة في النفس» به خط او ملاحظه نموده است، ولی از آن همه تألیف جز رساله مختصری به نام «حي بن يقظان» به ‎دست ما نرسیده است‎.

وی در بخشی از مقدمه به سه نسخه مورد استفاده در ترجمه کتاب اشاره کرده است. سپس رعایت امانت را در ترجمه تحت‎اللفظی عبارات دانسته است: «در ترجمه تا جایی‎ که ممکن می‎شد اصل را رعایت کرده و ترتیب عبارت و مقصود مؤلف را در نظر گرفته‎ایم و تحت‎اللفظ ترجمه کرده‎ایم، مگر در موردی ‎که جمله با سیاق فارسی موافق نبوده که در آن مورد، معنی را ملحوظ داشته و در قالب فارسی بیان نموده و در بعضی مواضع که عبارت واضح نبود جمله‎ای افزوده و آن را میانه () قرار داده‎ایم»‎.

در بخش ضمائم کتاب برای تکمیل فایده کتاب، ترجمه دو رساله دیگر، یعنی «حي بن يقظان» نوشته ابن سینا و «غربة الغريبة» نوشته سهروردی نیز ارائه شده است. متن عربی و ترجمه و شرح فارسی رساله «حي بن يقظان» ابن سینا توسط هانری کربن با مقدمه و ترجمه فرانسوی، در سال 1331ش، در کتاب «ابن سینا و تمثیل عرفانی» از انتشارات «انجمن آثار ملی» منتشر شده بود که با اجازه آن انجمن نقل شده است‎.

مترجم در مقدمه درباره رساله ابن سینا می‎نویسد: «پیش از آنکه ابن طفیل داستان «حي بن يقظان» را به رشته تحریر کشد و از «سلامان و ابسال» ذکری به میان آورد، ابوعلی سینا رساله‎ای به نام «حي بن يقظان» تألیف کرده و به قصه «سلامان و ابسال» در کتاب «الإشارات و التنبيهات» اشاره‎گونه‎ای نموده است، ولی چنان‎که در مقدمه «حي بن يقظان» ملاحظه می‎شود، هیچ‎گونه مناسبتی میانه گفتار ابن سینا و ابن طفیل موجود نیست؛ مگر از جهت اشتراک لفظ و عنوان رساله»‎.

در دیباچه رساله سهروردی نیز چنین می‎خوانیم: «چون داستان «حي بن يقظان» را خواندم، هرچند شامل سخنان روحانی شگفت و اشارت‎های عمیق شگرف است، آن را عاری یافتم از تلویحاتی که اشاره کند به‎ طور اعظم، یعنی طامه کبری که در نامه‎های خداوندی مخزون است و در رمزهای حکیمان مکنون و هم در داستان «سلامان و ابسال» - که گوینده قصه «حي بن يقظان» آن را پرداخته - ‎پوشیده آمده است. رازی است که مقامات پیروان تصوف و صاحبان مکاشفه بر آن استوار است و در رساله «حي بن يقظان» نیز بدان اشارتی نیست، جز در پایان کتاب؛ آنجا که آمده بود که یکی از مردمان به نزدیک وی شود تا پایان گفتار. پس بر آن شدم که اندکی از آن به شیوه داستانی به نام «قصه غربت غریبه» برای بعض دوستان بزرگوار بپردازم و مرا در آنچه آهنگ کنم بر خدای توکل است»‎.

در رابطه با این رساله نیز فروزانفر در مقدمه‎اش چنین نوشته است: «گفته ابن طفیل با تألیفی از شهاب‎الدین یحیی بن حبش بن امیرک سهروردی به همین نام، یعنی «حي بن يقظان» که مرحوم احمد امین آن را با رساله ابن طفیل (به سال 1952م) در مصر انتشار داد، به‎هیچ‎روی مشابهت ندارد»‎.

فهرست مطالب در ابتدای کتاب پیش از مقدمه مترجم ذکر شده است. در پاورقی‎های کتاب نیز معانی برخی الفاظ نامأنوس و توضیحات ارزشمندی از مترجم ذکر گردیده است.

منابع مقاله

مقدمه و متن کتاب.

وابسته‌ها

قصه حی بن یقظان و قصه سلامان و ابسال

حي بن یقظان