روح المعاني في تفسير القرآن العظيم و السبع المثاني

روح المعاني في تفسیر القرآن العظیم و السبع المثاني
پدیدآوران	شمس‌الدین، ابراهیم (گردآورنده) عبدالباری عطیه، علی (محقق) شمس‌الدین، سناء بزیع (گردآورنده) آلوسی، محمود بن عبدالله (نويسنده)
عنوان‌های دیگر	روح المعانی
ناشر	دار الکتب العلمية، منشورات محمد علي بيضون
مکان نشر	بیروت - لبنان
سال نشر	1415 ق
چاپ	1
موضوع	تفاسیر اهل سنت - قرن 13ق.
زبان	عربی
تعداد جلد	16
کد کنگره	‏BP‎‏ ‎‏97‎‏/‎‏5‎‏ ‎‏/‎‏آ‎‏7‎‏ر‎‏9
نورلایب	مطالعه و دانلود pdf

روح المعاني في تفسير القرآن العظيم و السبع المثاني اثر محمود بن عبدالله آلوسى به زبان عربى است كه توسط ابراهيم شمس‌الدين و سناء بزيع شمس‌الدين گردآورى شده و على عبدالبارى عطيه آن‌را تحقيق كرده است.

آلوسى در مقدمۀ تفسير مى‌نويسد كه: از دوران كودكى دنبال كشف اسرار مكتوم قرآن بوده است و از خداوند آن را طلب كرده است، كودكى و بازى‌هاى آن را و نوجوانى و شهوات آن را به كنار نهاده، به اين فكر مشغول بود، دوران جوانى در اين امر مطالعه نمود تا خداوند اين توفيق را به او عطا نمود و قبل از 20 سالگى به دفع اشكالات و شبهاتى پرداخت كه بر ظاهر قرآن وارد كرده بودند و حاصل آن «دقائق التفسير» شد. اين فكر ادامه داشت تا در رجب سال 1252 هجرى، در رؤيا ديد كه خداوند به او امر نموده كه آسمان و زمين را طى نمايد، او نيز طى كرد و در حاليكه دستى بر آسمان و دستى بر آب داشت، بيدار شد. در پى تعبير خواب به اين نتيجه رسيد كه مراد تأليف تفسير است. پس از آن در 16 شعبان همان سال در سن 43 سالگى در عهد سلطان محمود خان نوشتن را آغاز و در چهارم ربيع الثانى سال 1267 هجرى به اتمام رساند.

معرفى تفسير و روش آن

روح المعانى گسترده‌ترين و جامع‌ترين تفسير در نوع خود، ميان اهل سنت مى‌باشد. جامع آراء گذشتگان از روايت و درايت بوده، اقوال آنان را با كمال امانت و عنايت، بيان داشته است. كتاب خلاصه‌اى از تفاسير پيش از خود محسوب مى‌گردد، تفاسيرى همچون تفسير ابن‌عطيه، ابوحيان، كشاف، ابوالسعود، بيضاوى، فخر رازى و ديگران. آلوسى ضمن نقل نظرات متفاوت مفسرين برخى از آنها را به نقادى پرداخته است. بيش از همه از تفسير فخر رازى بهره برده و احيانا بخش‌هايى از منقولات رازى به‌ويژه مسائل فقهى آن را نقد كرده است.

اين تفسير، تفسيرى است عقلى و اجتهادى كه روش بلاغى، بيانى و ادبى را پيش مى‌گيرد.

آلوسى در تفسيرش دربارۀ مسائل اصول و فروع، نسبت به مذهب سلف تعصّب ورزيده و آشكارا آن را بيان مى‌دارد، به همين علت در بسيارى از موارد، ادب نويسندگى را رعايت ننموده است، به معتزله و شيعه بسيار مى‌تازد از جمله ذيل آيۀ 15 سورۀ بقره ج1 ص148 كه به زمخشرى مى‌تازد.

وى شيوۀ بدبينى به شيعه و تهمت‌هاى نارواى سلف خويش را دنبال كرده، در هر مناسبت، تهمتهايى بيان نموده كه در كلام گذشتگان نبوده است. مانند، سورۀ ساختگى «الولاية» كه نويسندۀ زردشتى «دبستان المذاهب» بى جهت آن را به شيعه نسبت داده و در هيچ‌يك از منابع شيعه يافت نشده است، آلوسى با كمال جسارت آن را به «ابن شهر آشوب» نسبت مى‌دهد و مى‌گويد:

«آن را در كتاب «مثالب» آورده است» (ج 1 ص 23 فائده ششم از مقدمه). با بررسى دو نسخه خطى از كتاب «مثالب» در كتابخانه‌هاى هند اثرى از آن يافت نشد، بلكه در بخشى از كتاب، مسألۀ تحريف با انكار شديد، مطرح شده بود.

وى مسائل فقهى نيز به طور گسترده بيان مى‌كند و آراى فقها و مناقشات و مجادلات آنان را يادآور مى‌شود، چنانكه از تفسير به كتاب فقه تبديل مى‌شود مانند آيه 236 سورۀ بقره. در مسائل كلامى هم سخن را به درازا مى‌كشاند و تعصب خود را نيز ابراز مى‌دارد.

در تفسير آياتى كه متعلق به طبيعت و آسمانها و زمين مى‌باشد، با نقل كلام اهل حكمت و هيئت چنان كلام را بسط مى‌دهد كه از مدار تفسير خارج مى‌شود و نظر خود را به اثبات مى‌رساند، مانند آيات 38-39 و 40 از سورۀ يس، و آيه 12 سورۀ طلاق.

اسرائيليات و روايات دروغ و جعلى، يكى از مشكلات برخى تفاسير پيشينيان بوده است، آلوسى در اين باب ضمن نقل آنها، به نقد و بحث مى‌پردازد و دروغ بودن آنها را آشكار مى‌سازد مانند آيه 12 سورۀ مائده و رواياتى كه بغوى در اين مورد نقل مى‌كند.

آلوسى متعرض قراءات نيز مى‌گردد، امّا مقيد به متواتر بودن آنها نيست. همچنانكه مناسبات بين سور و آيات را نيز بيان مى‌دارد. در روح المعانى، اسباب النزول آيات، مورد توجه قرار مى‌گيرد. در بحث‌هاى نحوى نيز آلوسى سخن را به دراز مى‌كشاند و جاى جاى تفسير آشكار است.

وى از تفسير رمزى و عرفانى نيز چشم نمى‌پوشد و پس از تفسير ظاهرى آيات، در حدّ توان به آن مى‌پردازد، در اين مورد از تفاسير نيشابورى، قشيرى، ابن عربى و مانند آن، بهره مى‌گيرد و گاهى نيز در وادى خيال و وهم سرگردان مى‌ماند.

خلاصه اينكه، روح المعانى، دايرةالمعارف تفسيرى طولانى و مفصل است كه تقريبا از حجم و حدود تفسيرى خارج شده است. مى‌توان گفت: تفسير آلوسى، گسترده‌ترين تفسيرى است كه پس از فخر رازى به شيوۀ كهن ظهور يافته است، بلكه نسخۀ دوم تفسير رازى است ولى با اندكى تغيير.

روش كلى وى در ورود به تفسير بدين‌گونه است كه: ابتدا به نام سوره، مكى، مدنى بودن و اقوال موجود در اين قسمت، مى‌پردازد، سپس به ذكر فضل سوره و خواص آن همت مى‌گمارد، بعد از آن تفسير سوره را آيه به آيه و كلمه به كلمه، بيان مى‌دارد، كه در آن به لغت، ادبيات، قرائت، مناسبت بين آيات و سور و اسباب نزول، مى‌پردازد و در مباحث لغوى و ادبى به اشعار عرب استشهاد فراوان دارد.

نسخه شناسى

تفسير روح المعانى بارها به چاپ رسيده است برخى چاپ‌ها در سالهاى 1301 و 1310 قمرى معادل 1883 و 1893م بوده است.

اين نسخه در 16 جلد شامل يك جلد فهارس و 15 جلد متن كتاب در بردارنده 30 جزء قرآن در قطع وزيرى با تحقيق على عبدالبارى عطيه به عنوان چاپ اول به سال 1415 هجرى و 1994‌م از طرف دار الكتب العلميه بيروت به بازار عرضه شده است. فهرستى از مطالب هر جلد بر اساس آيات نيز در آخر آن راهنماى محققین خواهد بود. اين نسخه فاقد پاورقى مى‌باشد.

منابع مقاله

1. دايرةالمعارف بزرگ اسلامى زير نظر كاظم موسوى بجنوردى ج2 ص180
2. تفسير و مفسران آیت‌الله معرفت ج2 ص301
3. المفسرون حياتهم و منهجهم سيد محمد على ايازى ص480
4. التفسير و المفسرون دكتر محمدحسین ذهبى ج1 ص352
5. الامام الآلوسى محمد على قطب انتشارات دار الفكر العربى
6. دانشنامۀ قرآن و قرآن پژوهى به كوشش بهاءالدين خرمشاهى ج1 ص703