تاریخ بخاری / تعريب

تاریخ بخاری / تعریب
پدیدآوران	نرشخی، محمد بن جعفر (نويسنده) طرازی، نصرالله مبشری (تعریب و تحقیق) بدوی، امین عبدالمجید (تعریب و تحقیق)
ناشر	دار المعارف
مکان نشر	قاهره - مصر
چاپ	3
موضوع	بخارا - تاریخ نثر فارسی - قرن 6ق.
زبان	عربی
تعداد جلد	1
کد کنگره	‏DK‎‏ ‎‏878‎‏ ‎‏/‎‏ن‎‏4‎‏ت‎‏2‎‏ ‎‏1366
نورلایب	مطالعه و دانلود pdf

تاريخ بخارا، مهم‌ترين و قديمى‌ترين تاريخ محلى بر جاى مانده بخارا به فارسى. اصل اين كتاب را ابوبكر محمد بن جعفر بن زكريا نَرشَخى در 332 به نام امير نوح بن نصر سامانى به عربى نوشته است. از زندگى مؤلف آگاهى اندكى در دست است. به گفته سمعانى نرشخى از مردم قريه نَرشَخِ بخارا بود و در 286 زاده شد. او از ابوبكر بن حُريث و عبداللّه بن جعفر روايت كرده و در صفر 348 درگذشته است. سمعانى در اين گزارش از تاريخ بخارا يادى نكرده، به همين سبب قزوينى در انتساب اين كتاب، به نرشخى ترديد كرده و ابوبكر منصور بَرسَخى را (منسوب به بَرسُخان از قراى بخارا) كه سمعانى از تأليف او به نام تاريخ بخارا ياد كرده است.

از مآخذى كه نرشخى از آن‌ها استفاده كرده، اطلاع دقيقى در دست نيست. با اين حال، برخى محققان كوشيده‌اند تا منابع مورد استفاده مؤلف را تا حدودى روشن سازند.

ساختار

در ابتداى كتاب، مقدمه‌اى توسط مصحح نگاشته شده كه به ترجمه‌ها و چاپ‌هاى اين كتاب اشاره نموده است. در ادامه مقدمه مؤلف بيان شده و سپس متن اصلى كتاب كه با ذكر جماعتى در بخارا كه قاضى بوده‌اند، شروع گشته و بدون نظم و ترتيبى در بيان مطالب، به موضوعات متنوع و مختلف، در عين حال مفيدى پيرامون بخارا اشاره شده است.

گزارش محتوا

اين كتاب را ابونصر احمد بن محمد بن نصر قُباوى (منسوب به قُبا، از شهرهاى فَرغانه) به دليل اين كه «بيشتر مردم به خواندن كتاب عربى رغبت ننمايند»، به درخواست دوستانش به فارسى ترجمه كرد و مطالبى را كه بى فايده دانست، حذف كرد و به جاى آن مطالبى از كتب ديگر؛ مانند خزاين العلوم ابوالحسن عبدالرحمان بن محمد نيشابورى، بر ترجمه خويش افزود. قباوى حوادث ناتمام روزگار نوح بن نصر و امراى بعد از او را ادامه داد. بار ديگر در 574 محمد بن زُفَر بن عمر اين ترجمه را كوتاه كرد و به نام برهان‌الدين عبدالعزيز بن عمر بخارى، رييس حنفى بخارا و از بزرگان آل برهان، موشح ساخت. پس از محمد بن زُفَر شخص ناشناسى بار ديگر در اين كتاب دست برده و حوادثى چون استيلاى سلطان محمد خوارزمشاه در 604 بر بخارا، و غلبه لشكر مغول و تسخير بخارا به دست چنگيزخان در 616 را بر كتاب افزوده است.

به سبب ترجمه و تلخيص و اضافاتى كه در متن اصلى تاريخ بخارا راه يافته، اختلاف‌هايى از لحاظ تاريخ و محتواى حوادث در روايات مكرر كتاب ديده مى‌شود.

تاريخ بخارا از حيث محتوا، به دليل دارا بودن اطلاعات منحصر به فردى، از اوضاع پايتخت و تاريخ سامانيان، اهميت ويژه دارد. اين اثر همچين، شامل اطلاعات گران‌بهايى است كه از نظر زبان‌شناسى و سكه‌شناسى و باستان‌شناسى و تاريخى مورد استفاده محققان جديد قرار گرفته است، فهرستواره‌اى از مطالب تاريخ بخارا بدين قرار است: قُضات، وضع اقليمى و توابع، اسامى شهر، بيت الطراز، بازار ماخ، ارگ و منازل پادشاهان، برخى محل‌ها و خاندان‌هاى مشهور، رودهاى بخارا، خراج، ديوار شهر، ربض (بارو)، ضرب درهم، فتح اسلامى، بناى مسجد جامع، نمازگاه عيد، تقسيم شهر ميان عرب و ايرانى، مقنَّع و سپيدجامگان، بخار خداها (لقب امراى بخارا)، نَسَب سامانيان و بالاخره دودمان و دولت اميران سامانى از آغاز تا انقراض اين دولت در 389.

وضعيت كتاب

ابونصر احمد بن محمد بن نصر قباوى آن را از عربى به فارسى نقل كرده است.

و بعد در سنه 574 محمد بن زفر بن عمر آن را به نام برهان‌الدين عبدالعزيز اختصار و اصلاح نمود و اين اختصار اوست كه نسخ بسيارى از آن در كتابخانه‌هاى عمومى محفوظ و مضبوط است.

شارل شفر، اين اختصار را با حواشى دقيقى به فرانسه ترجمه كرده كه به طبع نرسيده است.

و در سال 1897م مستشرق روسى ن. ليكوشين در تاشكند آن را به روسى ترجمه و طبع نموده و اين ترجمه در تحت نظر دانشمند خاور شناس معروف؛ بار تولد انجام يافته است.

در سال 1954 مستشرق معروف ريچارد. ن. فراى آن را به زبان انگليسى برگرداند، و با مقدمه و يادداشت‌هاى سودمند به طبع رسانيده است.

اندكى پس از اين تاريخ در جمادى‌الاولى سال 1385 برابر با اغسطس سال 1965م به اهتمام دو تن از فضلاء مصر به نام دكتر امين عبدالمجيد بدوى و نصراللّه مبشر الطرازى به عربى ترجمه و منتشر گرديد. بنابراين، تلخيص كتاب تاريخ نرشخى به زبان‌هاى فارسى و عربى و روسى و انگليسى طبع و در دست‌رس مردم جهان قرار گرفته است.

منابع مقاله

1- متن و مقدمه كتاب

2- دانشنامه جهان اسلام

وابسته‌ها

تاریخ بخارا