حکمت الهی عام و خاص: تفاوت میان نسخه‌ها

    از ویکی‌نور
    خط ۷۵: خط ۷۵:


    ==پیوندها==
    ==پیوندها==
    [http://www.noorlib.ir/View/fa/Book/BookView/Image/16490 مطالعه کتاب حکمت الهی عام و خاص در پایگاه کتابخانه دیجیتال نور]
    [[رده:کتاب‌شناسی]]
    [[رده:کتاب‌شناسی]]
       
       
    خط ۸۶: خط ۸۶:
    [[رده:الهیات (توحید)]]
    [[رده:الهیات (توحید)]]


    [[رده:اثبات واجب، توحید، تجسیم. تشبیه، حلول و اتحاد، معرفت باری]]
    [[رده:25آذر الی 24 دی]]


    [[رده:قربانی-دی96]]
    [[رده:قربانی-دی96]]

    نسخهٔ ‏۲۰ دسامبر ۲۰۱۷، ساعت ۰۸:۱۶

    حکمت الهی عام و خاص
    نام کتاب حکمت الهی عام و خاص
    نام های دیگر کتاب به ضميمه شرح فصوص حکيم فارابي و قسمت روانشناسي و منطق
    پدیدآورندگان الهي قمشه‎اي، مهدي (نويسنده)
    زبان فارسي
    کد کنگره ‏BP‎‏ ‎‏217‎‏ ‎‏/‎‏الف‎‏7‎‏ه‎‏8
    موضوع خدا شناسي

    فلسفه اسلامي

    کلام

    ناشر اسلامي
    مکان نشر ايران - تهران
    سال نشر مجلد1: 1363ش ,
    کد اتوماسیون AUTOMATIONCODE13864AUTOMATIONCODE

    حکمت الهی عام و خاص با نام کامل «حکمت الهی عام و خاص به‎ضمیمه شرح فصوص حکیم فارابی و قسمت روانشناسی و منطق»، نوشته محی‎الدین مهدی الهی قمشه‎ای(1280-1352ش)، کتابی است دو جلدی به زبان فارسی با موضوع حکمت و فلسفه. نویسنده در جلد اول این کتاب به بیان مباحث فلسفی در سه بخش، کلیات فلسفه، جوهر و عرض و الهیات بمعنی الاخص پرداخته و در جلد دوم، به شرح فصوص فارابی، خطبه اول نهج‎البلاغه و مباحثی از اخلاق عملی بر مبنای روایات پرداخته است. ظاهراً او در این دو جلد به دنبال جمع مباحث حکمت نظری و عملی بوده است.

    ساختار

    کتاب دارای دو جلد است و جلد اول، دارای مقدمه‎ای است که به تعریف فلسفه مطلق و فلسفه کلی (که به علم حکمت اعلی و امور عامه معروف است) پرداخته است. نویسنده در ابتدای جلد اول ساختار کتاب را این‎گونه شرح داده است؛ این کتاب تقسیم شود به چهار تعلیم و یک خاتمه، تعلیم اول در فلسفه اعلی که علم الهی اعم و علم کلی و امور عامه معروف است و این تعلیم مشتمل بر یک مقدمه و هفت فصل و دو تذکره است، تعلیم ثانی در جواهر و اعراض و این تعلیم مشتمل بر چهارفصل و یک تبصره است. تعلیم سوم در الهیات خاص و در آن چهارفصل و یک خاتمه است. تعلیم چهارم [که در جلد دوم واقع شده] شرح رساله حکیم فارابی است که مشتمل است بر شصت‎وشش فصل و یک ضمیمه در روانشناسی و یک خاتمه در علم منطق[۱]

    گزارش محتوا

    نویسنده در جلد اول کتاب، مباحث مربوط به امور عامه فلسفی را در بخش اول، مباحث جوهر و عرض را در بخش دوم و الهیات بمعنی الاخص را در بخش سوم مطرح کرده است. او در جلد دوم به ارائه شرح فصوص معلم ثانی(حکیم ابونصر فارابی)، شرح خطبه اول نهج‎البلاغه(در حکمت نظری) و ده مقاله از گفتار سید الموحدین(در گفتار عملی) که آن را اخلاق مرتضوی نام نهاده، می‎پردازد.

    در بخش اول (تعلیم اول) از جلد اول کتاب، مباحثی مانند اشتراک وجود، توجهات سه‎گانه در قضایا، انواع امکان، وحدت و کثرت، حدوث و قدم، قوه و فعل، علت و معلول و انواع علت، بخت و اتفاق، نظام احسن، قاعده الواحد و... است. وی در بیان انواع فاعل می‎نویسد: «پس معلوم شد که فاعل یا الهی است یا طبیعی و صناعی و تنها از فاعلیت الهی اشیا موجود شوند و احتیاج در نفس‎الامر به علتی جز فاعل الهی ندارند و آن علل دیگر با خود معلول از فاعل وجود یابند و در فاعل طبیعی و صناعی است که چهار علت همه با هم منشأ حصول معلول است... چنانچه گذشت اقسام فاعل بر هشت قسم‎اند؛ فاعل بالطبع، فاعل بالقسر، فاعل بالقصد، فاعل بالجبر، فاعل بالتسخیر، فاعل بالعنایة، فاعل بالرضا، فاعل بالتجلی...»[۲] نویسنده برای فاعل بالطبع به نار در فعل احراق یا خورشید در فعل اشراق یا قوه غاذیه در انسان مثال می‎زند و برای فاعل بالقسر به حرکت سنگ و تیر و گلوله به‎طرف بالا یا فعل مرض از قوای طبیعی بدن انسان، برای فاعل بالقصد به عمل طبیب به غرض صحت یا اخذ اجرت و...، برای فاعل بالجبر به حرکت دزد به‎طرف زندان و جانی به سمت دار، برای فاعل بالعنایة به مهندس مثال می‎زند که وی اولاً عالم به ذات و کمال خودش است و از آن علم، علم به‎صورت هندسی عمارتی حاصل می‎شود و از آن صورت علمی، عمارتی در خارج بنا می‎گردد. برای فاعل بالرضا به انسان مثال می‎زند که توجه او به صور علمیه و نقوش ذهنیه خود که علم به آن‎ها نفس وجود آن‎هاست و نفس علم تفصیلی به این صورت‎ها ندارد بلکه فقط علم سابقش علم به ذات خود است که به‎صورت علم اجمالی وجود دارد، مثال می‎زند. وی در این اثنا تفاوت‎های و شباهت‎ها و نقایص و کمالات هرکدام از این اقسام را بیان می‎دارد و در آخر، فاعل بالتجلی را کامل‎ترین نوع فاعل می‎داند که کمالات فاعل بالعنایة و بالرضا را دارا و از نقایص آن‎ها پیراسته است.[۳]

    وی در بخش دوم (تعلیم دوم) به بیان مباحث مربوط به جوهر و عرض می‎پردازد. او در این بخش مباحثی مانند تعریف جوهر و عرض و هریک از اعراض، بیان احکام کم، ماهیت زمان، کیف و اقسام آن، کیفیات نفسانیه، مباحث لذت و الم، بحث در قوه بینایی و شنوایی و اشرف قوای حسی، بیان قوای نفسانی و فضایل حاصله از آن‎ها (حکمت، عدالت، شجاعت، عفت)، ماهیت علم، ادله وجود ذهنی، اشکالات بر وجود ذهنی و پاسخ به آن‎ها، مباحث مربوط به عشق، مقوله أین و دلیل بطلان خلأ، شرح و تعریف هریک از مقولات نه‎گانه عرضی، معانی عقل و براهین بر وجود آن، هیولی و...، مباحث مربوط به حرکت و حرکت جوهری، نظر علمای هیئت جدید درباره نظم کرات آسمانی و مباحث طبیعیات مانند تیر شهاب و رعدوبرق و دخان و باران و برف و ... را مطرح می‎کند.[۴]

    وی در قسمتی از این بخش در توضیح عشق، سخنانی در تعریف عشق از زبان اهل حکمت و حال و صاحبان معرفت و کمال بیان می‎کند: «با آنکه گفتیم که مقام عشق از حد و لغت و صفت بیرون است از آثار و ظهورات آن به بیانات زیر تعبیر توان کرد (عشق) جذبه و الهام الهی و تحریک روح قدسی است به‎سوی اقلیم حسن و زیبایی تابان الهام، کاری که از غیر عشق برنیاید، عشق انجام دهد (عشق) ظهور جذبه حسن و حسن جذاب است (عشق) درمان هر درد و درد بی‎درمان است (عشق) فرمانده کل قوای وجود و معزول کننده حکم عقل و شهود است (عشق) الم لذیذ و لذت الیم جان انسان است یا به زبان تازی... العشق نار الله الموقده تحترق بها اشواق الافئده؛ عشق آتش شوق الهی است که شوق ماسوی الله را پاک می‎سوزاند و نابود می‎گرداند، یا العشق نور یشرق من مطالع الحسن الی مظاهر الانس؛ عشق نور خداست که از هر افق حسن و زیبایی تابش کند و قوای ادراکی را مشغول خود سازد...»[۵]

    بخش(تعلیم) سوم از جلد اول درباره مباحث الهیات است. نویسنده این بخش را ضمن فصولی مطرح کرده است. وی در فصل اول به اثبات مبدأ پرداخته و ادله بطلان عقیده مادیان را ارائه می‎کند. در فصل دوم به مباحثی مانند بیان توحید و یگانگی آفریدگار و رد شبهات در این زمینه از جمله شبهه ابن‎کمونه، می‎پردازد. در فصل سوم به‎صورت اجمالی از صفات واجب تعالی مانند علم و قدرت و اراده و اختیار و کلام او سخن می‎گوید و مباحثی مانند اعیان ثابته و... را هم در این فصل مطرح می‎کند. فصل چهارم این بخش در افعال و صنع و ابداع الهی نگاشته شده و در آن مباحثی مانند ازلی و ابدی، قاعده امکان اشرف، محوریت انسان در قوس صعود و نزول، صدور کثرت از ذات واحد و طریقه مشائین و اشراقیون و خود نویسنده در بیان این امر، مباحث نبوت خاصه، خلافت رسول، دلیل عقلی خاتمیت پیامبر(ص) و... را مطرح کرده است. وی در خاتمه این جلد، مباحث مربوط به معاد و سیر الی الله را بیان می‎دارد و علاوه بر ابطال قول قائلان به تناسخ، به ارائه ده دلیل بر بقای روح پس از مرگ بدن می‎پردازد.[۶] نویسنده در صفحه آخر جلد اول، به این نکته تذکر می‎دهد که علمای بزرگی مانند شیخ طوسی و علامه حلی و محقق اول و سید مرتضی و سید رضی و شیخ بهایی و فیض کاشانی و علامه مجلسی حکمت می‎دانسته‎اند و اغلب، تألیفاتی در زمینه این علوم داشته‎اند لذا اگر طعنی از سوی برخی علما به فلسفه زده شده است، منظور فلسفه مادی یونان بوده است نه فلسفه حکمای الهی.[۷]

    محی‎الدین الهی قمشه‎ای درباره محتوای جلد دوم کتاب، چنین گزارش می‎دهد «این کتاب، شامل سه قسمت است. (قسم اول) شرح رساله فصوص الحکم معلم ثانی حکیم ابونصر فارابی که خلاصه‎ای است در حکمت الهی و عرفان و علم‎النفس با عباراتی فصیح و موجز و اشاراتی به لباب و حقایق این علوم و به نظر اهل بصیرت با آنکه مختصر است بی‎نیاز کننده محصل از کتب مفصل است. (قسم دوم) شرح خطبه توحیدیه اول نهج‎البلاغه در حکمت نظری و معارف الهی است که توان گفت روح معانی و لب اللب لطایف دوره حکمت با فصیح‎ترین عبارات و صریح‎ترین برهان که خاص لسان معجز بیان عالی علوی(ع) است در آن مندرج است. (قسم سوم) ده مقاله در حکمت عملی، شرح صد کلام از جواهر کلمات قصار آن بزرگوار است که بهترین کتاب مختصر و جامع حکمت عملی و اخلاق است پس توان گفت کتاب، شامل یک دوره حکمت و فلسفه الهی علمی و عملی است با ادله و برهان عقلی علاوه بیان وحی آسمانی...»[۸]

    فص اول رساله، در اثبات مبدأ متعال (خداى عالم) است. از نظر نویسنده موجودات، مركب از وجود و ماهيت هستند. آن چیزی که وجودش عين ماهيت و جزء ماهيت و معلول ماهيتش نخواهد بود پس وجودش عارضى و محتاج‎ به غیر است و آن غير بايد مركب از وجود و ماهيت نباشد (بلكه وجود صرف باشد) و الا آن‎هم محتاج به غیر شود.

    و آن ذاتى كه مركب از وجود و ماهيت نيست بلكه حقيقت و ماهيتش عين وجود است او واجب‎الوجود بالذات است و خالق و علت كل موجوداتى كه مركب از وجود و ماهيت‎اند پس مطلوب ثابت شد؛ و هر موجودى که مركب از وجود و ماهيتى است مانند تمام ممكنات، آن چیز محتاج به علت و موجد و آفریننده‎ای است كه ماهيتش عين وجودش است و منحصراً واجب‎الوجود بذاته است. فثبت المطلوب.‎ و بايد دانست كه حكيم فارابى در اين رساله تنها از نظریه وجود (برهان صدیقین) كه حقيقت واجب است اثبات وجود حق و توحيد و علم و قدرت و ساير اوصاف كماليه او را نموده بدون آنكه محتاج به نظر در معلولاتش شود گرچه از نظر در معلولات و آثار هم بدين مقصد توان رسيد اما طريقه اول اتقن و احسن است كه طريقه صديقين ناميد[۹]

    وضعیت کتاب

    فهرست مطالب در ابتدای هر جلد ذکر شده است. کتاب حاضر، چاپ سوم از این اثر است. نویسنده در پایان هر بخش(تعلیم) از جلد اول کتاب عبارت «تعلیم... پایان یافت» را آورده است و در پایان تعلیم سوم، تاریخ پایان آن(اردیبهشت 1330) را نیز ذکر کرده و در پاورقی وعده داده که شرح رساله فصوص فارابی را با قسمت منطق و روانشناسی در جلد دیگری منتشر کند. او این کار را در جلد دوم انجام داده است[۱۰]

    پانویس

    1. کتاب، ج1، ص2
    2. همان، ج1، ص49
    3. همان، ج1، ص49-55
    4. ر.ک: همان، ج1، ص88-219
    5. ر.ک: همان، ج1، ص145-146
    6. ر.ک: همان، ج1، ص220-333
    7. ر.ک: همان، ج1، ص334
    8. ر.ک: همان، ج2، صفحه الف
    9. ر.ک: همان، ج2، صفحه الف و ب
    10. ر.ک: همان، ج1، ص333

    منبع مقاله

    مقدمه و متن کتاب.

    وابسته‌ها

    فصوص الحكم (فارابي)

    پیوندها

    مطالعه کتاب حکمت الهی عام و خاص در پایگاه کتابخانه دیجیتال نور