طوسی، محمد بن حسن: تفاوت میان نسخه‌ها
بدون خلاصۀ ویرایش |
بدون خلاصۀ ویرایش |
||
| خط ۴۸: | خط ۴۸: | ||
==مهاجرت به بغداد== | ==مهاجرت به بغداد== | ||
وی در سال 408ق به بغداد مهاجرت كرد. ورود [[ | وی در سال 408ق به بغداد مهاجرت كرد. ورود [[شیخ طوسی]] به اين شهر، در زمانی بود كه مردان علم و فكر و ادب با ديدگاه‌های مختلف در آنجا حضور داشتند و علوم عقلی و نقلی را در مراكز علمی بغداد تدريس می‌كردند. | ||
در آن زمان، [[شيخ مفيد]] (338-413ق) رهبری فكری شيعه امامی‌مذهب را بر عهده داشت و مجلس درس او محلّ حضور نخبگان فرهنگی و صاحب‌نظران برجسته آن عصر بود. حتّی عالمان ساير گروه‌های مذهبی هم در جلسه درس او حضور داشتند. [[سيد مرتضی]] علم‌الهدی (م 436ق) نيز - كه در فنّ مناظره، شاگرد [[شيخ مفيد]] بود - مجلسی داشت كه در آن، ميان دانشمندان تمام مذاهب، مناظره صورت می‌گرفت. بنابراين، وجود فضای فرهنگی اصيل و درعين‌حال، نوآوری‌های بسيار در بغداد، موجب جلب توجّه | در آن زمان، [[شيخ مفيد]] (338-413ق) رهبری فكری شيعه امامی‌مذهب را بر عهده داشت و مجلس درس او محلّ حضور نخبگان فرهنگی و صاحب‌نظران برجسته آن عصر بود. حتّی عالمان ساير گروه‌های مذهبی هم در جلسه درس او حضور داشتند. [[سيد مرتضی]] علم‌الهدی (م 436ق) نيز - كه در فنّ مناظره، شاگرد [[شيخ مفيد]] بود - مجلسی داشت كه در آن، ميان دانشمندان تمام مذاهب، مناظره صورت می‌گرفت. بنابراين، وجود فضای فرهنگی اصيل و درعين‌حال، نوآوری‌های بسيار در بغداد، موجب جلب توجّه شیخ طوسی به بغداد و مهاجرت وی به آن شهر شد، همچنان‌كه سنّت سفر برای علم‌آموزی را هم نبايد از نظر دور بداريم. در آن عصر، فقها برای تكميل معلوماتشان به ديگر مناطق اسلامی برای تحصيل و تدريس سفر می‌كردند، به‌خصوص بغداد كه مركز خلافت و مركز تمدّن اسلامی بزرگ آن روز بود؛ ازاين‌رو، بغداد، بزرگان نام‌آور و برجسته‌ای را از مذاهب مختلف در خود جای داده بود. | ||
اين شرايط باعث شد كه عالمان بسياری و از جمله | اين شرايط باعث شد كه عالمان بسياری و از جمله [[شیخ طوسی]]، به بغداد مهاجرت نمودند. البتّه استقرار حكومت آل بويه در بغدادِ آن عصر نيز در اقبال شیخ طوسی به آن شهر، بی‌تأثير نبوده است. | ||
==برخی از اساتید شیخ طوسی== | ==برخی از اساتید شیخ طوسی== | ||
[[ | [[شیخ طوسی]] (رحمه‌الله) با ورود به بغداد، در مجلس درس [[شيخ مفيد]] - كه در آن زمان، شيخ متكلّمان و فقيهان شيعه و رئيس آنها شناخته می‌شد - شركت كرد. او به مدّت پنج سال از درس [[شيخ مفيد]] در اصول و كلام استفاده كرد و در همين دوره، تأليف كتاب «تهذيب الأحكام»(شرح كتاب «المقنعة» اثر شيخ مفيد) را آغاز كرد. در اين شرح، تأثير جوّ كلامی بغداد بر شیخ طوسی، مشهود است. | ||
همچنين [[ | همچنين [[شیخ طوسی]] در طول اين مدّت، از درس حسين بن عبيداللَّه غضايری (م 411ق) و محمّد بن احمد بن ابی‌الفوارس (م بعد 411ق) و ديگر اساتيد شيعه و اهل سنّت استفاده كرده است؛ همچنان‌كه آنان هم از او استفاده بردند و از همين روست كه شاگردان بسياری از مذاهب مختلف، از درس [[شیخ طوسی]] استفاده نموده‌اند. در بغداد، سيصد نفر از مذاهب مختلف، در شمار شاگردان [[شیخ طوسی]] ذكر گرديده‌اند. پس از وفات [[شيخ مفيد]] در سال 413ق، رهبری شيعيان امامی‌مذهب به [[سيد مرتضی علم‌الهدی]] (413-436ق) رسيد. او برجسته‌ترين شاگرد [[شيخ مفيد]] بود. | ||
شیخ طوسی در عصر شاگردی‌اش نزد [[سيد مرتضی]]، كتاب «تلخيص الشافي» را - كه انتخاب و ساده‌سازی كتاب [[سيد مرتضی]] به نام «الشافي» بود - تأليف نمود. [[شیخ طوسی]] اين كتاب را در سال 432ق به اتمام رساند. | |||
[[ | [[شیخ طوسی]] كتاب «الرجال» و كتاب «الفهرست» را نيز در عصر [[سيد مرتضی]] تأليف نموده است؛ چراكه در كتاب «الرجال» در شرح حال [[سيد مرتضی]] با تعبيرات: «أدام اللَّه تعالی أيامه» و «مدّ اللَّه في عمره» از وی ياد كرده است. | ||
[[ | [[شیخ طوسی]] در اين دوره، از دروس اساتيد ديگری هم استفاده كرد. هلال بن محمّد بن جعفر حفّار (م 414ق)، محمّد بن محمّد بن محمّد بن مخلّد (م 419ق)، احمد بن عبدون معروف به ابن حاشر (م 423ق) و محمّد بن احمد بن شاذان (م 425ق) نيز از اساتيد وی بوده‌اند. | ||
==شیخ طوسی و زعامت مرجعیت شیعه== | ==شیخ طوسی و زعامت مرجعیت شیعه== | ||
پس از وفات [[سيد مرتضی]] در سال 336ق، رهبری شيعيان به | پس از وفات [[سيد مرتضی]] در سال 336ق، رهبری شيعيان به شیخ طوسی رسيد. | ||
او تا سال 448ق در بغداد اين وظيفه را برعهده داشت و در طول اين دوازده سال، فعاليت‌های علمی فراوانی را در بغداد انجام داد. خليفه عبّاسی القائم‌بأمراللَّه (422-467ق) كرسی تدريس كلام را به وی اعطا كرد. اين كرسی تدريس، تنها به عدّه كمی از بزرگان علما و رئيس علمای هر عصر داده می‌شد. اين تقدير خليفه از [[ | او تا سال 448ق در بغداد اين وظيفه را برعهده داشت و در طول اين دوازده سال، فعاليت‌های علمی فراوانی را در بغداد انجام داد. خليفه عبّاسی القائم‌بأمراللَّه (422-467ق) كرسی تدريس كلام را به وی اعطا كرد. اين كرسی تدريس، تنها به عدّه كمی از بزرگان علما و رئيس علمای هر عصر داده می‌شد. اين تقدير خليفه از [[شیخ طوسی]]، حسادت عدّه‌ای را برانگيخت و در نزد خليفه به سعايت از وی پرداختند و او را متّهم كردند كه در كتاب «مصباح المتهجّد» در دعای روز عاشورا، به صحابه به‌گونه‌ای نامناسب حمله نموده است. | ||
اين نكته باعث شد كه خليفه [[ | اين نكته باعث شد كه خليفه [[شیخ طوسی]] را به‌همراه كتاب مصباحش فرابخواند. [[شیخ طوسی]] در حضور خليفه اين اتّهام را نفی كرد؛ ليكن خليفه اين عبارت از دعا را به وی نشان داد كه: «اللَّهُمَّ خُصَّ أَنْتَ أَوَّلَ ظالِمٍ بِاللَّعْنِ مِنّي وَ ابْدَأْ بِهِ أَوَّلًا ثُمَّ الثَّانِي ثُمَ الثَّالِثَ ثُمَّ الرَّابِعَ وَ الْعَنْ يزيدَ خامِساً». | ||
[[ | [[شیخ طوسی]] پاسخ داد: مراد از اين عبارت، آنچه سخن‌چينان فهميده‌اند، نيست؛ بلكه مراد از اوّل ظالم، قابيل (قاتل هابيل، كه اوّلين قاتل بود و اين سنّت را بنا نهاد) و مراد از دومی، قاتل ناقه حضرت صالح (كه نام وی قيدار بن سالف بوده) و مراد از سومی، قاتل يحيی بن زكريا و مراد از چهارمی، عبدالرحمان بن ملجم (قاتل علی(ع)) است. اين پاسخ، موجب اعتماد خليفه به صداقت شیخ طوسی شد؛ پس او را اكرام و احترام كرد و از سخن‌چينان انتقام گرفت. به‌واقع، تهمت‌ها و دشنام‌ها در اين عصر بازار گرمی داشت؛ چنان‌كه بسياری از نويسندگان آن عصر با شيخ مفيد چنين برخورد كردند. اين زمينه‌ها باعث شد كه بغداد به‌عنوان محلّ بروز اين فتنه‌ها درآيد. با ورود سلجوقيان به بغداد در سال 447ق، راه برای پرورش فتنه باز شد و در سال 448ق فتنه‌ها به اوج خود رسيد؛ تا جايی كه شیخ طوسی نيز از اين غائله در امان نماند؛ خانه او را خراب كردند و سوزاندند، كتاب‌ها، آثار و دفترهايش را در چند نوبت آتش زدند و كرسی تدريس او را كه خليفه به وی اعطا كرده بود، سوزاندند. | ||
==مهاجرت به نجف اشرف== | ==مهاجرت به نجف اشرف== | ||
[[ | [[شیخ طوسی]] در سال 448ق، پس از فتنه بغداد، به نجف اشرف مهاجرت كرد. وی دوازده سال نيز در اين شهر، كرسی تدريس و نيز رهبری و مرجعيت دينی را در اختيار داشت. وی در نجف اشرف، زمينه حركت علمی وسيعی را يافت كه از آن به نيكی استفاده نمود و حوزه علميه بزرگ شيعه را در آن شهر پايه‌ريزی كرد. | ||
وی در همين دوره، كتاب «الخلاف» را تأليف كرد كه در آن آرای مذاهب مختلف را گزارش و نقد نمود. | وی در همين دوره، كتاب «الخلاف» را تأليف كرد كه در آن آرای مذاهب مختلف را گزارش و نقد نمود. | ||
| خط ۸۵: | خط ۸۵: | ||
او هر روز درس‌های خود را در حرم امير مؤمنان(ع) برگزار می‌كرد؛ ضمن اينكه كتاب‌های متعدّدی را نيز در اين دوره تا آخر عمرش به عالم اسلام ارائه نمود. وی كتاب «الأمالي» را در سال 458ق؛ يعنی دو سال پيش از فوتش بر شاگردان املا كرد. وی همچنين تأليف كتابی با عنوان «شرح الشرح» در اصول فقه را در دست داشت كه كتابی مفصّل در اين دانش بود؛ ليكن موفّق به اتمام آن نشد. | او هر روز درس‌های خود را در حرم امير مؤمنان(ع) برگزار می‌كرد؛ ضمن اينكه كتاب‌های متعدّدی را نيز در اين دوره تا آخر عمرش به عالم اسلام ارائه نمود. وی كتاب «الأمالي» را در سال 458ق؛ يعنی دو سال پيش از فوتش بر شاگردان املا كرد. وی همچنين تأليف كتابی با عنوان «شرح الشرح» در اصول فقه را در دست داشت كه كتابی مفصّل در اين دانش بود؛ ليكن موفّق به اتمام آن نشد. | ||
== وفات | == وفات شیخ طوسی == | ||
مصادر تراجم، در تاريخ وفات [[ | مصادر تراجم، در تاريخ وفات [[شیخ طوسی]] اختلاف دارند. در اين‌باره تواريخ متعددی نقل شده كه عبارتند از: «458ق»، «459ق»، «461ق»، «465»، «466ق» و «460ق». بيشتر مصادر و معتبرترين آنها، «460ق» را ذكر كرده‌اند. | ||
== اساتيد == | == اساتيد == | ||
| خط ۹۵: | خط ۹۵: | ||
می‌توان اساتيد شيخ را در چهار گروه، دسته‌بندی كرد: | می‌توان اساتيد شيخ را در چهار گروه، دسته‌بندی كرد: | ||
الف)- مشايخ اجازه: اساتيدی كه به [[ | الف)- مشايخ اجازه: اساتيدی كه به [[شیخ طوسی]] اجازه داده‌اند تا كتاب‌های خودشان و يا كتاب‌های ديگران را كه آنان اجازه نقل آنها را داشتند، نقل كند. | ||
ب)- مشايخ سماع: اساتيدی كه [[ | ب)- مشايخ سماع: اساتيدی كه [[شیخ طوسی]] از آنها حديث شنيده است. [[شیخ طوسی]]، اين اساتيد را ديده، در درس آنان شركت كرده و از آنان حديث يا مطلبی را شنيده است. | ||
ج)- اساتيدی كه [[ | ج)- اساتيدی كه [[شیخ طوسی]] كتاب‌هايی را بر آنان خوانده و عرضه نموده است و به اين ترتيب، آنها را فراگرفته (تحمّل كرده) است. | ||
د)- اساتيدی كه [[ | د)- اساتيدی كه [[شیخ طوسی]] در اسناد كتب روايی يا در لابه‌لای ساير تأليفاتش از آنان نامی نبرده است؛ ليكن كتب تراجم، در شرح حال‌های [[شیخ طوسی]]، اين اشخاص را به‌عنوان اساتيد وی نام برده‌اند. اينان احتمالا به استناد اطّلاعات كتب مفقودشده [[شیخ طوسی]] شناسايی شده‌اند. | ||
به‌هرحال، اشخاص زير به‌عنوان مشايخ [[ | به‌هرحال، اشخاص زير به‌عنوان مشايخ [[شیخ طوسی]]، شناخته شده‌اند: | ||
1. احمد بن ابراهيم قزوينی؛ | 1. احمد بن ابراهيم قزوينی؛ | ||
| خط ۲۰۲: | خط ۲۰۲: | ||
10. ابوالحسن لؤلوئی؛ | 10. ابوالحسن لؤلوئی؛ | ||
11. حسن بن محمّد بن حسن طوسی، ابوعلی، معروف به مفيد ثانی (فرزند | 11. حسن بن محمّد بن حسن طوسی، ابوعلی، معروف به مفيد ثانی (فرزند شیخ طوسی)؛ | ||
12. حسن بن مهدی سليقی، ابوطالب؛ | 12. حسن بن مهدی سليقی، ابوطالب؛ | ||
نسخهٔ ۱۸ مهٔ ۲۰۱۶، ساعت ۱۴:۳۳
| نام | طوسی، محمد بن حسن |
|---|---|
| نام های دیگر | شیخ ال‍طای‍ف‍ه
شیخ طوسی طوسی، ابوجعفر محمد بن حسن |
| نام پدر | |
| متولد | 374 هـ.ش یا 995 م |
| محل تولد | |
| رحلت | 446 هـ.ش یا 460 هـ.ق یا 1067 م |
| اساتید | |
| برخی آثار | اقتصاد ترجمه الاقتصاد الی طریق الرشاد / نوع اثر: کتاب / نقش: نويسنده
الاستبصار فیما اختلف من الاخبار / نوع اثر: کتاب / نقش: نويسنده الاقتصاد الهادی الی طریق الرشاد / نوع اثر: کتاب / نقش: نويسنده الامالی / نوع اثر: کتاب / نقش: نويسنده |
| کد مولف | 823 |
ولادت
«محمد بن حسن طوسی»، معروف به شیخ طوسی در ماه رمضان سال 385ق در طوس به دنيا آمد و در همان جا بزرگ شد. طوس در آن زمان، يكی از مراكز علمی مهمّ خراسان بود. وی تا سال 408ق؛ يعنی تا 23 سالگی، در همان طوس زيست و احتمالا علوم ادبی، فقه، اصول، حديث و كلام را تا آن تاريخ در همان طوس خوانده است.
مهاجرت به بغداد
وی در سال 408ق به بغداد مهاجرت كرد. ورود شیخ طوسی به اين شهر، در زمانی بود كه مردان علم و فكر و ادب با ديدگاه‌های مختلف در آنجا حضور داشتند و علوم عقلی و نقلی را در مراكز علمی بغداد تدريس می‌كردند.
در آن زمان، شيخ مفيد (338-413ق) رهبری فكری شيعه امامی‌مذهب را بر عهده داشت و مجلس درس او محلّ حضور نخبگان فرهنگی و صاحب‌نظران برجسته آن عصر بود. حتّی عالمان ساير گروه‌های مذهبی هم در جلسه درس او حضور داشتند. سيد مرتضی علم‌الهدی (م 436ق) نيز - كه در فنّ مناظره، شاگرد شيخ مفيد بود - مجلسی داشت كه در آن، ميان دانشمندان تمام مذاهب، مناظره صورت می‌گرفت. بنابراين، وجود فضای فرهنگی اصيل و درعين‌حال، نوآوری‌های بسيار در بغداد، موجب جلب توجّه شیخ طوسی به بغداد و مهاجرت وی به آن شهر شد، همچنان‌كه سنّت سفر برای علم‌آموزی را هم نبايد از نظر دور بداريم. در آن عصر، فقها برای تكميل معلوماتشان به ديگر مناطق اسلامی برای تحصيل و تدريس سفر می‌كردند، به‌خصوص بغداد كه مركز خلافت و مركز تمدّن اسلامی بزرگ آن روز بود؛ ازاين‌رو، بغداد، بزرگان نام‌آور و برجسته‌ای را از مذاهب مختلف در خود جای داده بود.
اين شرايط باعث شد كه عالمان بسياری و از جمله شیخ طوسی، به بغداد مهاجرت نمودند. البتّه استقرار حكومت آل بويه در بغدادِ آن عصر نيز در اقبال شیخ طوسی به آن شهر، بی‌تأثير نبوده است.
برخی از اساتید شیخ طوسی
شیخ طوسی (رحمه‌الله) با ورود به بغداد، در مجلس درس شيخ مفيد - كه در آن زمان، شيخ متكلّمان و فقيهان شيعه و رئيس آنها شناخته می‌شد - شركت كرد. او به مدّت پنج سال از درس شيخ مفيد در اصول و كلام استفاده كرد و در همين دوره، تأليف كتاب «تهذيب الأحكام»(شرح كتاب «المقنعة» اثر شيخ مفيد) را آغاز كرد. در اين شرح، تأثير جوّ كلامی بغداد بر شیخ طوسی، مشهود است.
همچنين شیخ طوسی در طول اين مدّت، از درس حسين بن عبيداللَّه غضايری (م 411ق) و محمّد بن احمد بن ابی‌الفوارس (م بعد 411ق) و ديگر اساتيد شيعه و اهل سنّت استفاده كرده است؛ همچنان‌كه آنان هم از او استفاده بردند و از همين روست كه شاگردان بسياری از مذاهب مختلف، از درس شیخ طوسی استفاده نموده‌اند. در بغداد، سيصد نفر از مذاهب مختلف، در شمار شاگردان شیخ طوسی ذكر گرديده‌اند. پس از وفات شيخ مفيد در سال 413ق، رهبری شيعيان امامی‌مذهب به سيد مرتضی علم‌الهدی (413-436ق) رسيد. او برجسته‌ترين شاگرد شيخ مفيد بود.
شیخ طوسی در عصر شاگردی‌اش نزد سيد مرتضی، كتاب «تلخيص الشافي» را - كه انتخاب و ساده‌سازی كتاب سيد مرتضی به نام «الشافي» بود - تأليف نمود. شیخ طوسی اين كتاب را در سال 432ق به اتمام رساند.
شیخ طوسی كتاب «الرجال» و كتاب «الفهرست» را نيز در عصر سيد مرتضی تأليف نموده است؛ چراكه در كتاب «الرجال» در شرح حال سيد مرتضی با تعبيرات: «أدام اللَّه تعالی أيامه» و «مدّ اللَّه في عمره» از وی ياد كرده است.
شیخ طوسی در اين دوره، از دروس اساتيد ديگری هم استفاده كرد. هلال بن محمّد بن جعفر حفّار (م 414ق)، محمّد بن محمّد بن محمّد بن مخلّد (م 419ق)، احمد بن عبدون معروف به ابن حاشر (م 423ق) و محمّد بن احمد بن شاذان (م 425ق) نيز از اساتيد وی بوده‌اند.
شیخ طوسی و زعامت مرجعیت شیعه
پس از وفات سيد مرتضی در سال 336ق، رهبری شيعيان به شیخ طوسی رسيد.
او تا سال 448ق در بغداد اين وظيفه را برعهده داشت و در طول اين دوازده سال، فعاليت‌های علمی فراوانی را در بغداد انجام داد. خليفه عبّاسی القائم‌بأمراللَّه (422-467ق) كرسی تدريس كلام را به وی اعطا كرد. اين كرسی تدريس، تنها به عدّه كمی از بزرگان علما و رئيس علمای هر عصر داده می‌شد. اين تقدير خليفه از شیخ طوسی، حسادت عدّه‌ای را برانگيخت و در نزد خليفه به سعايت از وی پرداختند و او را متّهم كردند كه در كتاب «مصباح المتهجّد» در دعای روز عاشورا، به صحابه به‌گونه‌ای نامناسب حمله نموده است.
اين نكته باعث شد كه خليفه شیخ طوسی را به‌همراه كتاب مصباحش فرابخواند. شیخ طوسی در حضور خليفه اين اتّهام را نفی كرد؛ ليكن خليفه اين عبارت از دعا را به وی نشان داد كه: «اللَّهُمَّ خُصَّ أَنْتَ أَوَّلَ ظالِمٍ بِاللَّعْنِ مِنّي وَ ابْدَأْ بِهِ أَوَّلًا ثُمَّ الثَّانِي ثُمَ الثَّالِثَ ثُمَّ الرَّابِعَ وَ الْعَنْ يزيدَ خامِساً».
شیخ طوسی پاسخ داد: مراد از اين عبارت، آنچه سخن‌چينان فهميده‌اند، نيست؛ بلكه مراد از اوّل ظالم، قابيل (قاتل هابيل، كه اوّلين قاتل بود و اين سنّت را بنا نهاد) و مراد از دومی، قاتل ناقه حضرت صالح (كه نام وی قيدار بن سالف بوده) و مراد از سومی، قاتل يحيی بن زكريا و مراد از چهارمی، عبدالرحمان بن ملجم (قاتل علی(ع)) است. اين پاسخ، موجب اعتماد خليفه به صداقت شیخ طوسی شد؛ پس او را اكرام و احترام كرد و از سخن‌چينان انتقام گرفت. به‌واقع، تهمت‌ها و دشنام‌ها در اين عصر بازار گرمی داشت؛ چنان‌كه بسياری از نويسندگان آن عصر با شيخ مفيد چنين برخورد كردند. اين زمينه‌ها باعث شد كه بغداد به‌عنوان محلّ بروز اين فتنه‌ها درآيد. با ورود سلجوقيان به بغداد در سال 447ق، راه برای پرورش فتنه باز شد و در سال 448ق فتنه‌ها به اوج خود رسيد؛ تا جايی كه شیخ طوسی نيز از اين غائله در امان نماند؛ خانه او را خراب كردند و سوزاندند، كتاب‌ها، آثار و دفترهايش را در چند نوبت آتش زدند و كرسی تدريس او را كه خليفه به وی اعطا كرده بود، سوزاندند.
مهاجرت به نجف اشرف
شیخ طوسی در سال 448ق، پس از فتنه بغداد، به نجف اشرف مهاجرت كرد. وی دوازده سال نيز در اين شهر، كرسی تدريس و نيز رهبری و مرجعيت دينی را در اختيار داشت. وی در نجف اشرف، زمينه حركت علمی وسيعی را يافت كه از آن به نيكی استفاده نمود و حوزه علميه بزرگ شيعه را در آن شهر پايه‌ريزی كرد.
وی در همين دوره، كتاب «الخلاف» را تأليف كرد كه در آن آرای مذاهب مختلف را گزارش و نقد نمود.
او هر روز درس‌های خود را در حرم امير مؤمنان(ع) برگزار می‌كرد؛ ضمن اينكه كتاب‌های متعدّدی را نيز در اين دوره تا آخر عمرش به عالم اسلام ارائه نمود. وی كتاب «الأمالي» را در سال 458ق؛ يعنی دو سال پيش از فوتش بر شاگردان املا كرد. وی همچنين تأليف كتابی با عنوان «شرح الشرح» در اصول فقه را در دست داشت كه كتابی مفصّل در اين دانش بود؛ ليكن موفّق به اتمام آن نشد.
وفات شیخ طوسی
مصادر تراجم، در تاريخ وفات شیخ طوسی اختلاف دارند. در اين‌باره تواريخ متعددی نقل شده كه عبارتند از: «458ق»، «459ق»، «461ق»، «465»، «466ق» و «460ق». بيشتر مصادر و معتبرترين آنها، «460ق» را ذكر كرده‌اند.
اساتيد
می‌توان اساتيد شيخ را در چهار گروه، دسته‌بندی كرد:
الف)- مشايخ اجازه: اساتيدی كه به شیخ طوسی اجازه داده‌اند تا كتاب‌های خودشان و يا كتاب‌های ديگران را كه آنان اجازه نقل آنها را داشتند، نقل كند.
ب)- مشايخ سماع: اساتيدی كه شیخ طوسی از آنها حديث شنيده است. شیخ طوسی، اين اساتيد را ديده، در درس آنان شركت كرده و از آنان حديث يا مطلبی را شنيده است.
ج)- اساتيدی كه شیخ طوسی كتاب‌هايی را بر آنان خوانده و عرضه نموده است و به اين ترتيب، آنها را فراگرفته (تحمّل كرده) است.
د)- اساتيدی كه شیخ طوسی در اسناد كتب روايی يا در لابه‌لای ساير تأليفاتش از آنان نامی نبرده است؛ ليكن كتب تراجم، در شرح حال‌های شیخ طوسی، اين اشخاص را به‌عنوان اساتيد وی نام برده‌اند. اينان احتمالا به استناد اطّلاعات كتب مفقودشده شیخ طوسی شناسايی شده‌اند.
به‌هرحال، اشخاص زير به‌عنوان مشايخ شیخ طوسی، شناخته شده‌اند:
1. احمد بن ابراهيم قزوينی؛
2. احمد بن عبدالواحد بن احمد بزّاز، معروف به ابن حاشر و ابن عبدون؛
3. احمد بن محمّد بن موسی بن صلت اهوازی، معروف به ابن ابی‌الصلت؛
4. جعفر بن الحسين بن حسكه قمی، ابوالحسين؛
5. ابوحازم نيشابوری؛
6. ابوالحسن صفّار يا ابن الصفّار؛
7. حسن بن قاسم محمّدی، ابومحمّد؛
8. حسن بن محمّد بن اسماعيل بن محمّد بن اشناس، ابوعلی؛
9. حسن بن محمّد بن يحيی فحّام يا ابن الفحّام؛
10. حسنبش مقرئ، ابوالحسين؛
11. حسين بن ابراهيم قزوينی، ابوعبداللَّه؛
12. حسين بن ابراهيم قمی، ابوعبداللَّه، معروف به ابن الخياط يا ابن الحنّاط؛
13. حسين بن عبيداللَّه بن ابراهيم غضايری، ابوعبداللَّه؛
14. حسين بن ابی‌محمّد هارون بن موسی تلّعكبری؛
15. ابوالحسين بن سوار مغربی؛
16. حمويه بن علی بن حمويه بصری، ابوعبداللَّه؛
17. ابوطالب بن غرور؛
18. ابوالطيب طبری حويری قاضی؛
19. ابوعبداللَّه، اخو سروه؛
20. ابوعبداللَّه بن فارسی؛
21. عبدالحميد بن محمّد مقرئ نيشابوری، ابومحمّد؛
22. عبدالواحد بن محمّد بن عبداللَّه بن محمّد بن مهدی، ابوعمرو؛
23. علی بن احمد بن عمر بن حفص مقرئ، معروف به ابن الحمّامی؛
24. علی بن احمد بن محمّد بن ابی‌جيد قمی؛
25. علی بن حسين بن موسی بن محمّد، ابوالقاسم، علم‌الهدی، معروف به سيد مرتضی؛
26. علی بن شبل بن اسد وكيل، ابوالقاسم؛
27. علی بن ابی‌علی محسن بن علی تنّوخی، ابوالقاسم؛
28. علی بن محمّد بن عبداللَّه بن بشران معدّل، ابوالحسين؛
29. محمّد بن احمد بن شادان، ابوالحسن؛
30. محمّد بن احمد بن ابی‌الفوارس، ابوالفتح؛
31. محمّد بن علی بن حشيش، ابوالحسين؛
32. محمّد بن محمّد بن محمّد بن مَخلد، ابوالحسن؛
33. محمّد بن محمّد بن نعمان، ابوعبداللَّه، معروف به شيخ مفيد؛
34. محمّد بن سليمان حمرانی؛
35. محمّد بن سنان؛
36. ابومنصور سكری؛
37. هلال بن محمّد بن جعفر حفّار، ابوالفتح.
شاگردان
1. آدم بن يونس بن ابی‌المهاجر نسفی؛
2. احمد بن الحسين بن احمد نيشابوری، ابوبكر؛
3. اسحاق بن محمّد بن حسن بن حسين بن بابويه قمی، ابوطالب؛
4. اسماعيل بن محمّد بن حسن بن حسين بن بابويه قمی، ابوابراهيم؛
5. بركة بن محمّد بن بركة اسلامی، ابوالخير؛
6. تقی بن نجم حلبی، ابوالصلاح؛
7. جعفر بن علی بن جعفر حسينی، ابوابراهيم يا ابوالحسن؛
8. حسن بن حسين بن بابويه قمی، معروف به حسكا؛
9. حسن بن عبدالعزيز بن حسن جبهانی، ابومحمّد، معروف به معدّل؛
10. ابوالحسن لؤلوئی؛
11. حسن بن محمّد بن حسن طوسی، ابوعلی، معروف به مفيد ثانی (فرزند شیخ طوسی)؛
12. حسن بن مهدی سليقی، ابوطالب؛
13. حسين بن فتح واعظ بكرآبادی جرجانی؛
14. حسين بن مظفّر بن علی حمدانی (/همدانی)، ابوعبداللَّه؛
15. سيد ذوالفقار بن محمّد بن معبد حسينی مروزی، ابوالصمصام؛
16. زيد بن علی بن حسين حسينی؛
17. سيد زين بن داعی حسينی؛
18. سليمان بن حسن بن سلمان صهرشتی، ابوالحسن؛
19. شهرآشوب مازندرانی سروی؛
20. صاعد بن ربيعة بن ابی‌غانم؛
21. عبدالجبّار بن علی نيشابوری مقرئ؛
22. عبدالعزيز بن نحرير عبدالعزيز بن برّاج، ابوالقاسم؛
23. عبدالرحمان بن احمد نيشابوری خزاعی، ابومحمّد يا ابوعبداللَّه؛
24. عبيداللَّه بن حسين بن بابويه قمی، ابوالقاسم؛
25. علی بن عبدالصمد تميمی سبزواری نيشابوری، ابوالحسن؛
26. غازی بن احمد بن ابی‌منصور سامانی؛
27. كردی بن عكبرين كردی فارسی، ملقّب به حلبی؛
28. محمّد بن احمد بن شهريار، ابوعبداللَّه؛
29. ابومحمّد بن حسن بن عبدالواحد عين زربی؛
30. محمّد بن حسن بن علی فتّال فارسی نيشابوری؛
31. محمّد بن عبدالقادر بن محمّد، ابوالصلت؛
32. محمّد بن ابی‌القاسم طبری آملی كجی، ابوجعفر؛
33. محمّد بن علی بن حسن حلبی، ابوجعفر؛
34. محمّد بن علی بن حمزه طوسی مشهدی، ابوجعفر؛
35. محمّد بن علی بن عثمان كراجكی، ابوالفتح؛
36. محمّد بن هبةاللَّه بن جعفر ورّاق طرابلسی، ابوعبداللَّه؛
37. مطهّر بن ابی‌القاسم بن ابی‌الفضل محمّد بن حسينی ديباجی، ابوالحسن؛
38. منتهی بن ابی‌زيد بن كيابَكی حسينی جرجانی كجی، ابوالمفضّل؛
39. منصور بن حسين آبی، ابوسعد؛
40. ناصر بن عبدالرضا بن محمّد بن عبداللَّه علوی حسينی، ابوابراهيم؛
و...
تأليفات
الف)- حديث:
1. تهذيب الأحكام؛
2. الاستبصار في ما اختلف من الأخبار؛
3. الأمالي.
ب)- رجال:
1. اختيار الرجال؛
2. الرجال (معروف به رجال الطوسي)؛
3. فهرست أسماء مصنّفي الشيعة (معروف به الفهرست).
ج)- كلام و امامت:
1. تلخيص الشافي؛
2. الغيبة؛
3. المفصح بالإمامة؛
4. الاقتصاد في ما يجب علی العباد؛
5. النقص علی ابن شاذان في مسئلة الغارّ؛
6. مقدّمة في المدخل إلی علم الكلام؛
7. شرح مقدّمة في المدخل إلی علم الكلام؛
8. ما يعلّل و ما لا يعلّل؛
9. أصول العقائد؛
10. المسائل في الفرق بين النبي و الإمام؛
11. المسائل الرازية في الوعيد؛
12. ما لا يسع المكلّف الإخلال به؛
13. تمهيد الأصول؛
14. كتاب الكافي؛
15. تعليق ما لا يسع؛
16. مسئلة في الحسن و القبح؛
17. ثلاثون مسئلة كلامية؛
18. اصطلاحات المتكلّمين؛
19. الاستيفاء في الإمامة.
د)- فقه:
1. النهاية في مجرّد الفقه و الفتاوي؛
2. المبسوط في الفقه؛
3. الإيجاز في الفرائض؛
4. الجمل و العقود؛
5. المسائل الجنبلانية؛
6. المسائل الحائرية؛
7. المسائل الحلبية؛
8. مسئلة في تحريم الفقّاع؛
9. كتاب الخلاف؛
10. عمل اليوم و الليلة.
ه)- اصول فقه:
1. العُدّة في أصول الفقه؛
2. شرح الشرح؛
3. مسئلة في العمل بخبر الواحد؛
و)- دعا و عبادات:
1. مصباح المتهجّد؛
2. مختصر المصباح.
ز)- تفسير:
التبيان في تفسير القرآن.
ح)- متفرّقه:
1. مقتل الحسين(ع)؛
2. مختصر في مقتل الحسين(ع)؛
3. مختصر أخبار المختار بن أبی‌عبيدة؛
4. مسئلة في وجوب الجزية علی اليهود و المنتمين إلی الجبابرة؛
5. أنس الوحيد؛
6. المسائل الإلياسية؛
7. مسائل ابن البرّاج؛
8. المسائل القمّية؛
9. مسئلة في الأحوال (ر.ك: رحمان ستايش، محمدكاظم، ص179-192).
منابع مقاله
رحمان ستايش، محمدكاظم، بازشناسی منابع اصلی رجال شيعه، قم، مؤسسه علمی - فرهنگی دارالحديث، چاپ اول، 1384ش.
وابسته‌ها
جواهر الفقه / نوع اثر: کتاب / نقش: نويسنده
اختیار معرفة الرجال / نوع اثر: کتاب / نقش: خلاصه کننده
تهذيب الأحكام / نوع اثر: کتاب / نقش: نويسنده
العُدة فی أصول الفقه / نوع اثر: کتاب / نقش: نويسنده
الاقتصاد فیما یتعلق بالاعتقاد / نوع اثر: کتاب / نقش: نويسنده
تلخیص الشافي / نوع اثر: کتاب / نقش: نويسنده
معالم العلماء في فهرست کتب الشیعة و أسماء المصنفین منهم قدیما و حدیثا (تتمة کتاب الفهرست للشیخ أبي جعفر الطوسي) / نوع اثر: کتاب / نقش: نويسنده
رسائل الشیخ الطوسي / نوع اثر: کتاب / نقش: نويسنده
المبسوط فی فقه الامامیه / نوع اثر: کتاب / نقش: نويسنده
الخلاف / نوع اثر: کتاب / نقش: نويسنده
الاقتصاد الهادی الی طریق الرشاد / نوع اثر: کتاب / نقش: نويسنده
الجمل و العقود فی العبادات / نوع اثر: کتاب / نقش: نويسنده
النهایة في مجرد الفقه و الفتاوی / نوع اثر: کتاب / نقش: نويسنده
الجمل و العقود فی العبادات/ترجمه / نوع اثر: کتاب / نقش: نويسنده
النهایة و نکتها / نوع اثر: کتاب / نقش: نويسنده
کشف الأسرار في شرح الإستبصار / نوع اثر: کتاب / نقش: نويسنده
الإستبصار فيما اختلف من الأخبار / نوع اثر: کتاب / نقش: نويسنده
الأمالي / نوع اثر: کتاب / نقش: نويسنده
رجال الطوسي / نوع اثر: کتاب / نقش: نويسنده
اختیار معرفة الرجال / نوع اثر: کتاب / نقش: تلخيص
الغيبة / نوع اثر: کتاب / نقش: نويسنده
الفهرست / نوع اثر: کتاب / نقش: نويسنده
مصباح المتهجد / نوع اثر: کتاب / نقش: نويسنده
التبيان في تفسير القرآن / نوع اثر: کتاب / نقش: نويسنده
المنتخب من تفسير القرآن و النکت المستخرجة من کتاب التبیان / نوع اثر: کتاب / نقش: نويسنده
معراج أهل الکمال إلی معرفة الرجال / نوع اثر: کتاب / نقش: نويسنده
فهرست کتب الشیعة و أصولهم و أسماء المصنفین و أصحاب الأصول / نوع اثر: کتاب / نقش: نويسنده
ترجمه کتاب الغیبة (للطوسی) / نوع اثر: کتاب / نقش: نويسنده
المبسوط فی فقه الامامیه (چاپ جامعه مدرسین) / نوع اثر: کتاب / نقش: نويسنده
تهذیب الاحکام ( تحقیق غفاری ) / نوع اثر: کتاب / نقش: نويسنده
تجرید المنطق / نوع اثر: کتاب / نقش: نويسنده
الأمالي / نوع اثر: کتاب / نقش: نويسنده
التبیان فی تفسیر القرآن (چاپ جامعه مدرسین) / نوع اثر: کتاب / نقش: نويسنده
الموسوعة الرجالیة / نوع اثر: کتاب / نقش: نويسنده
گزیده تهذیب / نوع اثر: کتاب / نقش: نويسنده
الأمالی (طوسی، ترجمه حسن زاده) / نوع اثر: کتاب / نقش: نويسنده
تمهید الاصول در علم کلام اسلامی : شرح بخش نظری رساله «جمل العلم و العمل» تالیف سید مرتضی علی بن الحسین الموسوی / نوع اثر: کتاب / نقش: شارح
الکتب الاربعه(الكافی، من لا یحضره الفقیه، تهذیب الاحكام، الـاستبصار) / نوع اثر: کتاب / نقش: نويسنده
تهذیب الاحکام فی شرح المقنعه (رحلی) / نوع اثر: کتاب / نقش: نويسنده
رجال الطوسي / نوع اثر: کتاب / نقش: نويسنده
العده فی اصول الفقه ( یک جلدی ) / نوع اثر: کتاب / نقش: نويسنده
تمهید الاصول فی علم الکلام / نوع اثر: کتاب / نقش: شارح
الفهرست / نوع اثر: کتاب / نقش: نويسنده
اختيار معرفة الرجال المعروف برجال الکشي / نوع اثر: کتاب / نقش: برگزیده
الفهرست / نوع اثر: کتاب / نقش: نويسنده
مصباح المتهجد (چاپ بيروت) / نوع اثر: کتاب / نقش: نويسنده
أمالي الشيخ الطوسي (طبع قدیم) / نوع اثر: کتاب / نقش: نويسنده
مصباح المتهجد و سلاح المتعبد: بضمیمه کتاب الباب الحادی عشر / نوع اثر: کتاب / نقش: نويسنده
تهذيب الأحکام في شرح المقنعة للشيخ المفيد( بیروت) / نوع اثر: کتاب / نقش: نويسنده
مجموعه سه رساله در حفظ الصحه و سه رساله در مجربات / نوع اثر: کتاب / نقش: نويسنده
مسائل هامة من کتاب الخلاف / نوع اثر: کتاب / نقش: نويسنده
اقتصاد ترجمه الإقتصاد إلي طريق الرشاد / نوع اثر: کتاب / نقش: نويسنده
الاقتصاد فیما یجب علی العباد / نوع اثر: کتاب / نقش: نويسنده
اختيار معرفة الرجال المعروف برجال الکشي / نوع اثر: کتاب / نقش: خلاصه کننده
شرح المقدمة فی الکلام / نوع اثر: کتاب / نقش: نويسنده
تلخیص الشافی / نوع اثر: کتاب / نقش: نويسنده
تلخیص الشافي / نوع اثر: کتاب / نقش: نويسنده
رجال اسانید، او، طبقات رجال کتاب التهذیب لشیخ الطوسی / نوع اثر: کتاب / نقش: --
الإستبصار فيما اختلف من الأخبار / نوع اثر: کتاب / نقش: نويسنده
الإستبصار فيما اختلف من الأخبار / نوع اثر: کتاب / نقش: نويسنده
المبسوط فی فقه الامامیة / نوع اثر: کتاب / نقش: نويسنده
الإستبصار فیما اختلف من الأخبار / نوع اثر: کتاب / نقش: نويسنده
رجال الطوسي / نوع اثر: کتاب / نقش: نويسنده
النهایة في مجرد الفقه و الفتاوی با ترجمه فارسی آن / نوع اثر: کتاب / نقش: نويسنده