تاریخ قم (قمی)

تاریخ قم

نام کتاب	تاریخ قم
نام های دیگر کتاب	تاریخ قم. فارسی
پدیدآورندگان	انصاری قمی، محمدرضا (محقق) قمی، حسن بن علی (مترجم) قمی، حسن بن محمد (نويسنده)
زبان	فارسی
کد کنگره	‏DSR‎‏ ‎‏2113‎‏ ‎‏/‎‏م‎‏77‎‏ ‎‏ق‎‏82041‎‏ ‎‏1385‎‏ب
موضوع	قم - تاریخ - متون قدیمی تا قرن 14 قم - سرگذشت نامه - متون قدیمی تا قرن 14
ناشر	کتابخانه عمومی حضرت آيت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)
مکان نشر	قم - ایران
سال نشر	1385 هـ.ش
کد اتوماسیون	AUTOMATIONCODE10087AUTOMATIONCODE

معرفى اجمالى

«تاريخ قم»، ترجمه فارسى اثرى است در تاريخ و جغرافياى شهر قم با برخى اطلاعات دربار فرهنگ و جامع اين شهر تا سد 4ق، تأليف حسن بن محمد قمى (د. پس از 378ق).

بناى شهرت قمى همين كتاب است كه به گفت خود وى كتاب قم نام داشته، و آن را به عربى و براى صاحب بن عباد نوشته بوده است. وى نخست قصد داشته است كتابى مشتمل بر «اخبار عرب اشعريه كه به قم نزول كردند» بنويسد؛ اما بعد هدف خود را گسترش داده، و كتابى جامع دربار قم رقم زده است. قمى در سبب تصنيف كتاب مى‌گويد: «از آن گاه باز كه ابوعبدالله حمزۀ بن حسن اصفهانى كتاب اصفهان تصنيف كرد و در شرح قصص و اخبار قم هيچ شروعى نكرد و برادرم، ابوالقاسم على بن محمد بن حسن الكاتب مرا گفت كه چون به شهر قم رسيدم، تفحص بسيار كردم، باشد كه كتابى از اخبار قم به دست آرم، مقدور نشد؛ پس به غايت من حريص گشتم بر تصنيف اين كتاب...».

ساختار

كتاب حاضر؛ مشتمل بر يك خطبه، يك پيش‌گفتار به قلم مصحح؛ آقاى محمدرضا انصارى قمى، مقدمه‌اى به قلم مترجم؛ على بن حسن بن عبدالملك قمى، مقدمه مولف و پنج باب مى‌باشد.

گزارش محتوا

اصل عربى كتاب قمى تاكنون به دست نيامده، و آنچه از اين كتاب امروزه در دست است، ترجمه‌اى است از 5 باب كتاب كه در حدود سال 805 يا 806ق. به انجام رسيده است. در سده‌هاى گذشته نيز تنها همين ترجمه در دسترس مؤلفان بوده است. با اين همه، به استناد بعضى شواهد، مى‌توان گفت كه متن عربى و كامل كتاب تا اواخر دور قاجاريه موجود بوده است.

در پاره‌اى از مآخذ متأخر، تاريخ ترجمه 865ق ياد شده است كه يقيناً درست نيست، و ظاهراً بر اثر تصحيف «ست» به «ستين»، در برخى نسخه‌ها، اين اشتباه پديد آمده است. در نسخه كهنى از اين ترجمه كه در كتابخانه مرعشى (شم 1715) موجود است، تاريخ كتابت آن 837ق آمده است.

قمى فهرستى از ابواب 20 گانه كتاب را - كه خود شامل فصول ديگرى در طى ابواب نيز مى‌شده - در ابتداى كتاب به دست داده است. با نگاهى به اين فهرست مى‌توان نتيجه گرفت كه كتاب قم يكى از مفصل‌ترين آثار در تاريخ و فرهنگ اين شهر بوده است و در ميان تواريخ محلى جايگاه ممتازى دارد.

مؤلف در اين كتاب، نخست از كليات درباره شهر قم، جغرافيا، محلات، روستاها و ابنيه آن صحبت و سپس به ساكنان قديم و جديد شهر مى‌پردازد. در باب اول به تفصيل، حدود شهر، راه‌ها، دروازه‌ها و برخى بناها نظير دارالضرب و سراى حكام و نيز جوى‌ها، رودها، كاريزهاى قم و نحو تقسيم آب آنها را وصف مى‌كند.

در باب دوم، در 5 فصل، درباره اين كه «قم را چند نوبت مساحت كرده‌اند و چند نوبت مال بر آن نهادند و مبلغ خراج آن چند نوبت بوده است و نام‌هاى ضياع آن و ذكر انواع خراج آن» و نيز «نجوم و رسوم و مؤن و اخراجات آن» و «رسوم صدقات به قم و آنچه در امر خراج در ايام عجم و در اسلام آمده است» و «وجوه اموال و احكام زمين‌ها» به تفصيل سخن رانده است. آگاهى‌هايى كه قمى در اين بخش از كتاب خود دربار خراج مناطق گوناگون قم و اطراف آن و نيز مناسبات كشاورزى و زمين‌دارى بيان كرده، با توجه به اين كه به اسناد مالى و ديوانى دسترسى داشته، در نوع خود بى‌نظير است.

در باب سوم كه دو فصل دارد، در فصل اول به تاريخ تولد و وفات ائمه اثناعشر و حضرت فاطم زهرا(ع) و شمار اولاد و نام آنان پرداخته، و در فصل دوم از طالبيان؛ يعنى فرزندان ابوطالب «كه به قم آمدند و وطن ساختند» و «انساب و بعضى از اخبار ايشان» ياد كرده است.

در باب‌هاى 4 و 5 كتاب، مؤلف با پرداختن به جزئيات مهم و اغلب منحصر به فرد، به شرح ماجراى مهاجرت عرب، به ويژه عرب‌هاى اشعرى، به قم و نيز «ذكر اخبار ايشان در ايام جاهليت و ذكر قبايل و عشاير ايشان»، پرداخته است.

دربار منابع كتاب نيز، قمى علاوه بر استناد به اقوال محلى، از برخى آثار مكتوب نيز به عنوان مأخذ نام برده است كه از جمله آنها مى‌توان به اين آثار اشاره كرد: البلدان ابن فقيه همدانى، كتاب اصفهان حمز اصفهانى، التبيان احمد برقى، آثارى از ابوبكر صولى و كتاب عباسى از احمد بن اسماعيل بن سمك قمى در باب تاريخ عباسيان.

وضعيت

نثر ترجم كتاب قم از نمونه‌هاى روان و فصيح زبان فارسى است و با اين كه در دور مترجم نثر مصنوع و پرتكلف رواج داشته، اين ترجمه از هر گونه تكلف و تصنع به دور است؛ مترجم در چند مورد به افزودن مطالبى از خود تصريح كرده است.

كهن‌ترين نسخ موجود از ترجم تاريخ قم در كتابخان مرعشى قم (شماره 1715) قرار دارد. تاريخ قم نخستين بار در 1313ش به كوشش و تصحيح و تحشى جلال‌الدين طهرانى در تهران منتشر شد.

نسخه حاضر در برنامه به تصحيح و تحشيه محمدرضا انصارى قمى منتشر شده و مشتمل بر فهرست تفصيلى مطالب به شرح ذيل مى‌باشد:

فهرست نام‌ها و اعلام، نام پادشاهان و وزيران و...، سرزمين‌ها و مناطق، حوادث و وقايع تاريخى، آيات قرآن، شعر، ضرب‌المثل، القاب و مناصب، دين و مذهب، قبايل و تيره‌ها، فرقه‌ها و اقوام، شاعران، اعلام قم، مساجد و مدارس قم، امامزاده‌ها و بقاع متبركه، اصطلاحات و... و نيز فهرست موضوعى.

منابع:

1- ان.ك.س لمبتون، شرح و گزارشى از «تاريخ قم»، - مترجم: صالحى، نصرالله، كتاب ماه تاريخ و جغرافيا، مرداد و شهريور 1380 - ش 46 و 47، ص 64 تا 71.

2- شادى دايى رضايى‌مقدم، دائره المعارف بزرگ اسلامى، ج14 ، ص301 - 302.

پیوندها

مطالعه کتاب تاریخ قم در پایگاه کتابخانه دیجیتال نور