خلاصة الأشعار و زبدة الأفکار: تفاوت میان نسخه‌ها

کتاب به زبان فارسی نوشته شده و کتابت آن، در سال 1016ق پایان یافته است<ref>ر.ک: مقدمه مصحح، صفحه بیست وشش</ref>.

کتاب حاضر جلد ششم از مجلدهای 6 جلدی «تذکره خلاصة الأشعار و زبدة الأفکار» می‌باشد. این کتاب، از مهم ترین تذکره‌هایی است که در ایران و کشورهای دیگر مانند هند نوشته شده و از جهت احتوای بر جزئیات احوال و سعی در شناساندن شاعران به نحوی که خواننده را تا حدی اقناع کند، بی رقیب است<ref>ر.ک: مقدمه مصحح، صفحه بیست ودو و بیست وسه</ref>.

نویسنده از ویژگی‌هایی درباره صاحبان تراجم نقل نموده که در کمتر تذکره ای بدین گونه دیده شده است. قطع نظر از تمجیدهایی که درباره شخصیت‌های تذکره به نگارش آورده، جای خرده گیری را باز گذاشته و این دو را در بسیاری از شرح حال‌ها توأم کرده است<ref>ر.ک: همان، صفحه بیست وسه</ref>.

شیوه نگارش و انشای نویسنده در این تذکره، همان شیوه معمول دوران او است که به عبارت پردازی‌های فضل نمایانه، همراه پاره ای از واژه‌های دشوار و مغلق پرداخته، ولی مطلب‌ها فصیح و قابل فهم و خوشایند نوشته شده است و برای کسی که زبان فارسی را خوب فراگرفته باشد، مشکل به نظر نمی‌رسد<ref>ر.ک: همان، صفحه بیست وچهار</ref>.

در مقدمه مصحح، به بررسی چگونگی تشکیل دولت صفوی و تأثیر آن در شعر و ادب پارسی پرداخته شده و به زندگی نامه نویسنده و ویژگی‌های کتاب او، اشاره شده است<ref>مقدمه مصحح، صفحه یازده - چهل وسه</ref>.

در مقدمه مؤلف، به بیان فضیلت علم فصاحت و بلاغت و تفضیل شعرا بر اصحاب صناعت پرداخته شده است<ref>مقدمه دوم، ص1-12</ref>.

فصل دوم: در شرح احوال شعرایی است که بنا به گفته او، در زمان تألیف کتاب خیر مآل رخت هستی از دامگاه فنا به آرامگاه بقا کشیده‌اند و بعضی از آن‌ها را در اوایل سن به صحبت رسیده<ref>ر.ک: مقدمه مصحح، صفحه بیست وشش</ref>.

آنچه درباره کتاب باید گفت، عشق و دلبستگی پایان ناپذیری است که نویسنده آن، به شعر و شاعری داشته و چنان مجذوب آن بوده که زندگانی خود را وقف این کار کرده است. وی برای تهیه یک شرح حال از نامه نگاری و تحقیق همه جانبه و دعوت شاعران و یا مسافرت برای دیدارشان خودداری نداشته و به طور مستمر از پی جویی احوال شعرای زمان، چیزی فروگذار نمی‌کرده است. وی تذکره نویسی را از استاد عنصری آغاز کرده و تا معاصران خویش ادامه داده و در نقل اشعار آنان، سنگ تمام گذاشته است. ازاین رو، کتابت کنندگان این شرح حالات، موفق به تجلید همه آنها نشده و به گونه پراکنده قسمت‌های گوناگون آن در گوشه و کنار کتابخانه‌ها یافته می‌شود<ref>همان، صفحه بیست وسه</ref>.

در این تذکره، از هر شاعری بیت‌های فراوان آورده شده که بعضی از آنان دیوانشان به چاپ رسیده و برخی دیگر یا دیوانی نداشته یا داشته‌اند و به طبع نینجامیده است. در مورد آنان که دیوانشان چاپ شده یا پاره ای از اشعارشان در جایی جداگانه نقل گردیده، پس از ذکر شرح حال، اشعاری نیاورده، به دیوان مطبوع، ارجاع داده شده که بیش از یک مورد درباره محتشم کاشانی نیست، ولی از دیگران اشعاری که تذکره نویس آورده، نقل شده است؛ مگر به طور استثنا، قطعه ای دو سه بیتی سخیف و یا هجو بوده که ممکن است از قلم افتاده باشد<ref>ر.ک: همان، صفحه بیست وچهار</ref>.

نویسنده چون به گویندگی - واعظی - هم اشتغال داشته، در نگارش مطالب، درازنویس است و هم در بعضی از موارد، به ‌اندرزگویی می‌پردازد و در ضمن شرح حال شاعری، از صفتی به خوبی و از خصلتی به بدی یاد می‌کند و گاه درباره وی، تناقض گویی در توصیف به نظر می‌آید. وی در نقل اشعار شاعران به قصیده و غزل و رباعی و ترجیع بند و ترکیب بند بسنده کرده و از آوردن مثنویات چشم پوشیده است<ref>ر.ک: همان</ref>.

در ذکر احوال شاعران هم گاهی جنبه بی طرفی را رعایت نکرده و شاعر درجه چندم را در طراز شاعری فحل و توانمند قرار داده است؛ بااین حال تذکره یادشده از جهت اشتمال بر اشعار زیاد از شاعران گمنام و ذکر پاره ای از رویدادها و حوادث تاریخی و توصیف اخلاقیات صاحبان تراجم که نماد ویژگی‌های اخلاقی و خوی‌ها و منش‌های افراد جامعه خویش بوده‌اند، خواننده را با جامعه شناسی زمان آشنا می‌کند و به هر تقدیر همت و پشتکار و شعردوستی فزون مقدار او درخور تحسین و سپاسگزاری است و تذکره اش از منابع دست اول قرن دهم و اوایل قرن یازدهم، بلکه یکی از مهم ترین منابعی است که مورد استفاده پژوهشگران تاریخ ادبیات ایران قرار گرفته است<ref>ر.ک: همان، صفحه بیست وپنج</ref>.

#در ذکر شعرای سخن سرایان بلاد خراسان<ref>ر.ک: همان، صفحه بیست وپنج و بیست وشش</ref>.

نویسنده در طول سال‌هایی که به این کار خطیر اشتغال داشته، اجزا و ارکان و مواد مربوط به کتاب را به ترتیبی که به دست آورده نوشته و بیشتر به تاریخ تحریر تراجم اشاره کرده است. بااین حال، بارها در پایان شرح حال و درج اشعار، به علت دست یافتن به مطالب تازه، به تکمیل آنچه نوشته بود همت گماشته و در جای جای کتاب، به آن اشاره کرده است. این کار تا سال 1016 که از تألیف کتاب فراغت حاصل نموده، ادامه داشته است؛ مثلا در ترجمه احوال ابوتراب بیک فرقتی آورده است: «بعد از ترک تذکره نویسی لازم شد، بلکه واجب که نام نامی آن جناب را با اشعار گزیده وی در داخل این نسخه خیر مآل گردانم. لاجرم در شهور سنه عشر و ألف هجریه نتایج طبع آن حضرت در این اوراق مثبت شد». در شرح حال میر داماد هم به همین ترتیب عمل کرده است<ref>ر.ک: همان، صفحه بیست وشش</ref>.

از ویژگی‌های این تذکره آن است که در ضمن شرح حال برخی از شاعران، درباره پدرشان، اگر شخص نام برداری بوده است، مقداری مطلب نوشته و آگاهی مختصری به دست داده است<ref>ر.ک: همان، صفحه بیست وهفت</ref>.

در پاورقی‌ها علاوه بر اشاره به اختلاف نسخ، به توضیح برخی از مطالب متن پرداخته شده است<ref>ر.ک: پاورقی، ص211</ref>.