مسالك الأبصار في ممالك الأمصار

مسالك الأبصار في ممالك الأمصار

نام کتاب	مسالك الأبصار في ممالك الأمصار
نام های دیگر کتاب
پدیدآورندگان	صالح، ابراهیم (محقق) بارود، بسام محمد (محقق) رووف، عماد عبدالسلام (محقق) عباس، حمزه احمد (محقق) حور، محمد ابراهیم (محقق) قیسی، نوری حمودی (محقق) دلیمی، محمد نایف (محقق) رضا، صالح (محقق) عبدالجاسم، عبدالعباس (محقق) سامرائی، یونس احمد (محقق) مسلم، مصطفی (محقق) ابن فضل الله عمری، احمد بن یحیی (نويسنده) خطیب، محمد عجاج (محقق) شاذلی، احمد عبدالقادر (محقق) جبوری، یحیی وهیب (محقق) خالص، ولید محمود (محقق)
زبان	عربی
کد کنگره	‏G‎‏ ‎‏93‎‏ ‎‏/‎‏الف‎‏2‎‏م‎‏5
موضوع	جغرافیای اسلامی - متون قدیمی تا قرن 14 جغرافیای قرون وسطا کشورهای اسلامی - جغرافیا
ناشر	المجمع الثقافي ج: 3, 4, 5, 7, 8, 9, 10, 12, 15, 16, 19, 22, 24, 27 عالم الکتب ج: 20, 21
مکان نشر	ابوظبی - امارات ج: 3, 4, 5, 7, 8, 9, 10, 12, 15, 16, 19, 22, 24, 27 بیروت - لبنان ج: 20, 21
سال نشر	1424 هـ.ق یا 2003 م
کد اتوماسیون	AUTOMATIONCODE2263AUTOMATIONCODE

معرفى اجمالى

«مسالك الابصار فى ممالك الامصار» اثر عربى احمد بن يحيى بن فضل الله عمرى، پرحجم‌ترين كتاب در باب جغرافياى تاريخى است كه در قرن هشتم هجرى تأليف شده است.

ساختار

كتاب فرهنگامه‌اى مشتمل بر 27 جلد مى‌باشد ولى به نظر برخى، در اصل سى و دو جلد بوده است. نسخه حاضر، مشتمل بر جلدهاى 3، 4، 5، 7، 8، 9، 10، 12، 15، 16، 19، 22، 24 و 27 اين مجموعه مى‌باشد و هر كدام، جداگانه از سوى محققان مختلفى، مورد تحقيق و پژوهش قرار گرفته است.

اكثر جلدها، با مقدمه محقق، در بيان نحوه تحقيق، نسخ موجود از كتاب و مصادر تحقيق آغاز شده است.

گزارش محتوا

اين اثر از جمله كتاب‌هاى غنى و دائرة المعارف‌گونه عصر مماليك مصر است كه مجموعه عظيمى از مطالب جغرافيايى، تاريخى، ادبى، دينى، فقهى، رجال، طبيعيات را فراهم آورده و بدون شك، جامع‌ترين و گوياترين اثر در مورد موقعيت علمى زمان اوست.

كتاب داراى دو بخش اصلى است:

الف) جغرافياى زمين و مسائل مربوط به آن كه مشتمل بر دو نوع است:

1- نوع اول با عنوان «فى ذكر المسالك»، بر پنج باب زير تقسيم مى‌شود. هر باب خود شامل فصل‌هاى گوناگون است. اين بخش، به تاريخ طبيعى، جغرافياى طبيعى و متعلقات آن، به ويژه به مطالب مربوط به سرزمين‌هاى مصر، شام و حجاز مربوط مى‌شود. (بخش «فى ذكر المسالك» در نسخه حاضر موجود نيست.)

2- نوع دوم با عنوان «فى ذكر الممالك»، به پانزده باب تقسيم شده و نويسنده به ترتيب، از مشرق به طرف مغرب، از دولت‌ها و سرزمين‌ها زير سخن مى‌گويد:

هند و سند، ممالك خاندان چنگيزخان، گيل و گيلدن، جبال، تركان روم (آسياى صغير)، مصر با شام و حجاز، يمن، مسلمانان حبشه، سودان، مملكت ملّى، جبال بربر، آفريقا، برّ العدوة (مراكش)، اندلس، عرب، بدويان معاصر و سرزمين‌شان.

ب) موجودات روى زمين كه بر دو دسته ناطق و غير ناطق تقسيم مى‌شوند:

در اين بخش، مؤلف ساكنان كره زمين را به شرقى و غربى تقسيم كرده و ترجمه احوال بزرگان، پزشكان، دانشمندان، فقيهان، سياست‌مداران و دولت‌مردان را گرد آورده است.

با آنكه برخى از جلدهاى كتاب در نسخه حاضر موجود نيست، اما براى اطلاع خوانندگان و جامع بودن مقاله، گزارش مختصرى از تمام مجلدات به ترتيب ارائه مى‌شود:

1- درباره زمين، درياها، راه‌ها، كوه‌ها، درياها، مساجد از جمله مسجد الحرام، مسجد الاقصى، قبرهاى انبياء و مقامات، طوايف امت‌ها و اقليم‌هاى اول، دوم و سوم از اقليم‌هاى هفت‌گانه است.

2- درباره اقليم چهارم، پنجم، ششم و هفتم و مشاهير مملكت‌هاى مسيحى، طول مدت شب و روز، درياها و آنچه متعلق به آن‌هاست، رياحين چهارگانه، عجايب سرزمين‌ها و درياها، قبله و دلايل آن از نظر فقها، نجوم، بادها، كوه‌ها، رودها، ستارگان، كسوف و خسوف، درياها و راه‌هاست.

3- نوع دوم با عنوان «فى ذكر الممالك» در شش باب و هر باب در چندين فصل، درباره ممالك اسلام مى‌باشد. در اين مجلد، پيرامون ممالك هند و سند، مملكت خاندان چنگيز خان، ممالك گيلان، كوهستان (جبال)، روم، مصر و شام و حجاز بحث و گفتگو شده است.

4- تتمه نوع دوم بوده و از باب هفتم تا پانزدهم را در خود جاى داده است. در اين جلد، درباره ممالك يمن، مسلمين در حبشه، مسلمانان در سودان از نيل تا مصر، مالى، كوه‌هاى بربر، آفريقا و مملكت اندلس و نيز اعرابى كه در زمان نويسنده مى‌زيسته‌اند مطالب جامعى ذكر شده است.

5- در دو فصل، درباره ساكنان زمين و مشاهير شرق، غرب و ديار مصر از جمله محدثين و قراء سخن رفته است.

6- درباره ابوحنيفه و امام شافعى و اصحاب ايشان بحث شده است.

7- شرح حال مختصرى است از دانشمندان و علماى علم لغت، نحو و معانى و بيان در شرق، غرب و مصر از جمله ابوحنيفه، شافعى، أبوعبيدة معمر بن مثنى تيمى، ابوبكر اللؤلؤى القيروانى، جمال الدين بن المكرّم است.

8- در سه قسمت، درباره طوايف فقراء صوفيه از جمله: ابومسلم خولانى، أبو عبدالله محمّد بن اسماعيل مغربى، ابوالفيض ذوالنّون مصرى است.

9- پيرامون حكما، فلاسفه پنج‌گانه يونانى، اطباء در شام و هند و سريان و مصر بحث شده است.

10- به شرح حال اصحاب موسيقى اختصاص يافته و ضمن آن، به برخى از اصطلاحات موسيقى از جمله بعد الطنينى و بعد ذى الربع نيز اشاره شده است.

11- برخى از مشهورترين وزراى شرق، غرب و ديار مصر مانند بديع الزّمان همدانى، ابن اثير حلبى، محمود بن سلمان بن فهد معرفى شده‌اند.

12- درباره صاحبان انشاء كه در خدمت خلفا و ملوك در سمت مشرق بوده‌اند.13- سيزدهم، درباره مشاهير خطبا در شرق، غرب و مصر مى‌باشد.

14-19- پيرامون شعر از دوره جاهليت تا دولت بنى اميه و بنى عباس از متنبى تا ابن هباريه، بحث شده است.

20-21- درباره حيوانات، پرندگان، حشرات، نباتات و حيوانات آبى،

22-24 درباره معادن، فلزات و احجار، كلام نزد اديان و طوائف متدينين و دولت‌هاى عباسيان، امويان و امويان اندلس مى‌باشد.

25- مطالبى درباره بنى اسرائيل، ذكريا(ع) و پسرش يحيى(ع)، عيسى بن مريم(ع)، خراب شدن بيت المقدس در نوبت دوم، ملوك هند، اخبار چين، اخبار ملوك ترك، رويدادهاى بزرگ ناشى از حمله مغول، جنگ‌هاى صليبى و پيدايش امپراتورى تيمور و اقتدار مماليك گنجانده شده است.

26- درباره برامكه، دولت بنى زياد، ملوك يمن، قرامطه، دولت فاطميان، ملك بنى بويه، سلجوقيان، دولت خوارزمشاهى، ابن تومرث و عبدالمؤمن بحث شده است. 27- پيرامون استيلاى فرنگيان بر طرابلس، ابتداى ظهور دولة غورية و انقراض آل سبكتگين بوده و در ضمن آن، از حصار فرنج عكا، استيلاء فرنج على عكا، حوادث يمن و حوادث تا سال 744ق بحث و گفتگو شده است.

در زمان نويسنده، مصر و شام، مجموعاً مملكت «مماليك مصر» را تشكيل مى‌داد. اين دولت كه از 640ق1252/م تا 922ق1517/م حيات و حكومت داشته، در طول تاريخ بالنسبه طولانى خود، با مغولان ايران (ايلخانان، از خاندان تولوى) در امتداد فرات، هم مرز بوده و جنگ‌هاى طولانى و مناقشات پى‌درپى را از سر گذارنده، لذا در سياسيت خارجى خود، دوستى و اتحاد با خاندان جوچى در روسيه را سر لوحه عمل خود قرار داده است.

تاريخنگارى نويسنده در باب تاريخ مغولان، در اساس، متأثر از ديدگاه سياسى دولت مماليك در مورد مغولان ايران و روسيه و بالطبع، جانبدارى از خاندان جوچى مى‌باشد. آنان هر چند مسلمان شده و پيوند استوارى با مماليك كه خلافت عباسى را نيز احيا كرده بودند، داشتند، اما مدعى بودند كه وارث واقعى چنگيزخان هستند و غرب آسيا بنا بر وصيت او، به خاندان جوچى مى‌رسد.

تداوم واردات برده از قفقاز و سواحل درياى سياه كه اساس توان نظامى مماليك را تشكيل مى‌داد نيز بر توسعه و تحكيم اين روابط مى‌افزود. لذا در مباحث تاريخى و جغرافيايى كتاب، انعكاس اوضاع زمان را به خوبى مى‌توان ديد.

با اين حال، حجم بسيار كتاب و اينكه به صورت خطى و به زبان عربى است، استفاده از آن را مشكل ساخته است.

وضعيت كتاب

پيش از انتشار كامل مجلدات كتاب، جزء اول كتاب به كوشش احمد زكى پاشا در سال 1342ق1924/م در قاهره؛ «وصف افريقية و المغرب و الاندلس» فى اواسط قرن هشتم هجرى، به كوشش حسن حسنى عبدالوهاب در مجلة البدر تونس در 1341ق؛ بخش مربوط به آفريقا (به جز مصر) با ترجمه فرانسوى توسط گود فروادومنبين در 1927م در پاريس و اجزاى ديگر نيز به صورت مجزا به چاپ مى‌رسيد.

در نسخه حاضر، جلد سوم با تحقيق: احمد عبدالقادر الشاذلى؛ چهارم: حمزه احمد عباس؛ پنجم: محمد عجاج الخطيب، مصطفى مسلم و صالح رضا؛ هفتم: عبدالعباس عبدالجاسم، هشتم: بسام محمد بارود؛ نهم: تحقيق بسام محمد بارود؛ دهم: يحيى الجبورى؛ دوازدهم: ابراهيم صالح؛ پانزدهم: تحقيق وليد محمود خالص؛ شانزدهم: محمد ابراهيم حوّر؛ نوزدهم: يونس احمد السّامرائى؛ بيست و دوم: عماد عبدالسلام رؤوف؛ بيست و چهارم: تحقيق يحيى الجبورى و بيست و هفتم: با تحقيق حمزه احمد عباس، در سال 1424ق2003/م منتشر شده است.

فهرست مطالب در انتهاى همه مجلدات و فهارس ديگرى نيز در انتهاى برخى از جلدها ذكر شده است. تحقيقات خوبى بر كتاب انجام شده كه در پاورقى اثر آمده است.

منابع مقاله

1- مقدمه و متن كتاب.

2- خيرانديش، عبدالرسول، مسالك الابصار فى ممالك الامصار بزرگ‌ترين اثر جغرافياى تاريخى تأليف شده به وسيله مسلمانان، مجله كتاب ماه تاريخ و جغرافيا، آذر 1377، شماره 14،صص 15-17.

3- دائرة المعارف بزرگ اسلامى، مدخل ابن فضل اللّه، تألیف ابوالحسن ديانت، ج4، ص406.

4- كراچكوفسكى، تاريخ نوشته‌هاى جغرافيايى در جهان اسلامى، ترجمه ابوالقاسم پاينده، ص 319-324.