الحج (عتبی‌)

كتاب الحج: من المسائل المستخرجة من الأسمعة مما ليس في المدونة، تألیف محمد بن احمد عتبی (متوفی 255ق)، به زبان عربی، یکی از آثار مهم فقه مالکی است که به موضوع مناسک حج می‌پردازد. این اثر، به‌همراه کتاب «الأوراق المتبقية من كتاب الحج»، تألیف عبدالعزیز بن عبدالله بن ابی‌سلمه ماجِشون (متوفی ۱۶۴ق)، یکی از آثار ارزشمند فقه مالکی که بخش‌هایی از یک متن قدیمی‌‌تر درباره احکام حج را حفظ کرده، منتشر شده است.

الحج(عتبی‌، محمد بن‌ احمد)
پدیدآوران	عتبی‌، محمد بن‌ احمد (نويسنده) ماجشون، عبدالعزیز بن عبدالله (نویسنده) مورانی، میکلوش (محقق)
عنوان‌های دیگر	الحج ** من المسائل المستخرجة من الأسمعة مما ليس في المدونة
ناشر	دار ابن حزم
مکان نشر	لبنان - بیروت
سال نشر	1386ش - 1428ق - 2007م
چاپ	1
موضوع	حج
زبان	عربی
تعداد جلد	1
کد کنگره	3ح2ع 188/8 BP
نورلایب	مطالعه و دانلود pdf

جایگاه کتاب و نویسنده

عُتبی به دلیل تسلط بر روایات فقهی مالک بن انس (۹۳-۱۷۹ق) و شاگردانش، به‌عنوان یکی از حافظان سنت فقه مالکی شناخته می‌شد. اثر مشهور او به نام العتبية یا المستخرجة ، مجموعه‌ای از نظرات فقهی است که از طریق شاگردان امام مالک به‌صورت شفاهی نقل شده است و به‌عنوان مکملی بر کتاب مشهور المدونة، نوشته شده و مسائلی را بررسی می‌کند که در المدونة نیامده‌اند.

عتبی با تألیف این کتاب، با حفظ روایات شفاهی که احتمال فراموشی آن‌ها می‌رفت و ارائه دیدگاه‌های کمتر شناخته‌شده شاگردان مالک، کمک شایانی به توسعه فقه مالکی در اندلس و مغرب نموده است.

کتاب عتبی به‌سرعت به یکی از منابع معتبر فقه مالکی تبدیل شد و در مدارس فقهی اندلس و شمال آفریقا تدریس می‌شد. علمایی مانند ابوولید ابن رشد قرطبی (متوفی 520ق) (پدربزرگ فیلسوف مشهور)، در کتاب البيان و التحصيل، به شرح مسائل عتبی پرداختند.

«الحج»، بخشی از این کتاب بزرگ به روایت یحیی بن عبدالعزیز است که ابومحمد عبدالله بن ابی‌زید فقیه آن را به این شکل، تبویب کرده است.

روش و محتوا

عتبی در این کتاب، به 194 روایت شفاهی و نوشته‌های فقهای مالکی مانند ابن قاسم (191ق)، اشهب (204ق)، ابن وهب و ابن نافع (186ق)، استناد می‌کند که در المدونة سحنون، نیامده‌اند. این روایات عمدتاً از حلقه‌های درسی امام مالک در مدینه و شاگردان مصری و مغربی او نقل شده‌اند.

عتبی در این کتاب به مقایسه آرای فقهای مالکی می‌پردازد و گاه به تحلیل و ترجیح یک نظر بر دیگری اشاره می‌کند.

کتاب، به‌صورت فصول و بخش‌های مختلف تنظیم شده است که هر بخش به موضوع خاصی در ارتباط با حج اختصاص دارد.

موضوعات اصلی عبارتند از:

- شرایط وجوب حج؛

- احکام مُحرم و انواع اِحرام؛

- اعمال حج (وقوف در عرفه، طواف، سعی و...)؛

- مسائل اختلافی در مناسک حج؛

- احکام خاص زنان، بیماران و کودکان در حج؛

- قضایای فقهی نادر (نوادر) مربوط به حج.

الأوراق المتبقية من كتاب الحج

تألیف عبدالعزیز بن عبدالله بن ابی‌سلمه ماجِشون (متوفی ۱۶۴ق)، یکی از آثار ارزشمند فقه مالکی است که بخش‌هایی از یک متن قدیمی‌تر از المستخرجة درباره احکام حج را حفظ کرده است.

جایگاه کتاب و نویسنده

ماجِشون از فقهای برجسته مدینه بود. وی در مدینه همراه با مالک بن انس در محضر ربیعة بن ابی‌عبدالرحمن درس خواند و نیز همراه با مالک برای اهل مدینه فتوا صادر می‌کرد و اهل مدینه به فقه هردو عمل می‌کردند.

این اثر، به دلیل نزدیکی زمانی ماجشون به مالک، از نظر سندشناسی و حفظ دقیق روایات، بسیار ارزشمند است و منبعی مهم برای فقهای بعدی مالکی، از جمله سحنون، (متوفی ۱۶۴ق) و ابن رشد، بشمار می‌رفت.

این کتاب از ثمرات فعالیت فقهی نصف اول قرن دوم هجری است و به دلیل قدمت تاریخی، بازتابنده فقه اولیه مالکی پیش از شکل‌گیری کامل مکاتب فرعی است.

«الأوراق المتبقية» به معنای «برگه‌های باقی‌مانده» است و نشان می‌دهد که این کتاب تنها بخش‌هایی از یک اثر بزرگ‌تر درباره حج است که به دست ما رسیده است.

محتوا و روش

این کتاب به روایت سحنون و ابن نافع از ماجشون نقل می‌شود.

کتاب، نوعی پاسخگویی به مسائل فقهی است که الزاما بر اساس نظر مؤلف و بیان ادله و استدلال نیست، بلکه بر اساس مرویات، بدون در نظر گرفتن سند روایات است (نقل متون احادیث به معنی و حذف اسانید).

این کتاب، به بررسی برخی جزئیات مناسک حج از دیدگاه فقه مالکی به‌طور مسلسل و بدون فصل، باب‌بندی یا عنوان‌گذاری، می‌پردازد.

موضوعات اصلی کتاب:

• شرایط وجوب حج و عمره.
• احکام اِحرام و مُحرم.
• اعمال ایام تشریق.
• قربانی در حج.
• احکام خاص زنان و بیماران.

فعالیت محقق

1. نگاشتن مقدمه‌ای شامل شرح ‌حال مختصری از مؤلفین و جایگاه علمی آنان؛
2. گزارشی از بررسی نسخه‌های خطی و اوراق باقی‌مانده از آ‌ن‌ها؛
3. مقایسه نسخه خطی انتخاب‌شده با البيان و التحصيل و بیان اختلاف در پاورقی؛
4. تدوین فهرست آیات قرآن، اعلام، مصادر و مراجع و فهرست مطالب کتاب.

محقق در توضیح کتاب عتبی به البيان و التحصيل مراجعه فراوان دارد.

منابع مقاله

مقدمه و متن کتاب.