وجهیت و افعال وجهی در زبان فارسی
| وجهیت و افعال وجهی در زبان فارسی | |
|---|---|
 | |
| پدیدآوران | رحیمیان، جلال (نویسنده) جاوید، سحر (نویسنده) |
| ناشر | دانشگاه شیراز |
| مکان نشر | شیراز |
| سال نشر | 1396 |
| شابک | 5ـ514ـ462ـ964ـ978 |
| موضوع | فارسی -- وجه Persian language -- Mood فارسی -- فعل Persian language -- Verb |
| کد کنگره | PIR 2688/ر3و3 |
وجهیت و افعال وجهی در زبان فارسی تألیف جلال رحیمیان، سیده سحر جاوید؛ «وجه» و «وجهیت» دو مفهوم همواره مرتبط با یکدیگرند. وجه ناظر به صورت ظاهری فعل است و وجهیت حاکی از قطعیت یا عدم قطعیت هر نوع رویداد است.
ساختار
کتاب در نه فصل تدوین شده است.
گزارش کتاب
«وجه» و «وجهیت» دو مفهوم همواره مرتبط با یکدیگرند. وجه ناظر به صورت ظاهری فعل است و وجهیت حاکی از قطعیت یا عدم قطعیت هر نوع رویداد است. بر همین اساس، جملات از نظر وجهیت، به دو دسته کلی قابل تقسیم هستند. هرگاه تحقق رخداد یا موقعیت، بیقید و شرط باشد، قطعی یا غیروجهی نامیده میشود؛ در صورتی که وقوع رخداد یا موقعیت، منوط به تحقق شرطی از شروط باشد، یا هنگامی که به جای سخن از تحقق، پای مفاهیمی از قبیل ضرورت، امکان، احتمال، تمایل، توانائی و امثال آن در میان باشد، با رویدادها و موقعیتهای وجهی روبرو هستیم. وقایع و وضعیتهای وجهی در زبانهای گوناگون با استفاده از ابزار مختلف بیان میشوند: افعال وجهی، قیود وجهی، افعال شبه وجهی و فعل با وجه التزامی از رایجترین اسباب بیان وجهیت است. البته دلیل وجود ندارد که یک زبان از همه امکاناتی که هماکنون بیان شد برای بیان وجهیت استفاده کند. برای مثال در بعضی از زبانهای وجهیت با استفاده از صورت خاصی از فعل واژگانی بدون نیاز به فعل وجهی بیان میشود. مؤلفان در این کتاب با استفاده از پالمر به عنوان چارچوبی نظری، به بررسی و تحلیل وجه، وجهیت و افعال وجهی فارسی پرداختهاند.
این کتاب در نه فصل به رشته تحریر درآمده است. فصل نخست به معرفی وجه، وجهیت و افعال وجهی فارسی اختصاص دارد. در این فصل جنبههای صوری و معنایی وجه و همچنین ارتباط میان وجه و زمان دستوری مورد مداقه قرار گرفته است. در بخش دیگری از این فصل ارتباط میان وجه و زمان تقویمی مورد بررسی و تحلیل واقع شده است. وجهیت و ابزار بیان وجهیت نیز در بخش دیگری از فصل نخست مورد بحث قرار گرفته است. صورت افعال وجهی و انواع و درجات وجهیت از آخرین مطالبی است که در این فصل بیان شده است.
در بخش نخست از فصل دوم، نکات لازم در باب چارچوب نظری تحقیق، ماهیت کار، ملاحظات نظری، دادههای تحقیق و قواعد نگارشی بیان شده است. بخش دوم از این فصل به بیان مفاهیم «امکان»، «ضرورت» و دیگر عناصر وجهی و وجهیت ختصاص داده شده است. در بخش سوم از فصل دوم، به طبقهبندی افعال وجهی، وجهیت و گزاره و انواع وجهیت پرداخته شده است. در آخرین بخش از این فصل، جزئیاتی از قبیل منفیسازی در سه نوع از وجهیت معرفتی، استلزامی و پویایی و همچنین پرسشیسازی، عدم تحقق رخداد، رخدادهای آینده و صورتهای معلوم و مجهول اختصاص یافته است.
فصل سوم با بحث وجهیت معرفتی با توجه به مفاهیم امکان، ضرورت آغاز شده و در همین ارتباط، نقش «باید» و دیگر اصطلاحات شبه وجهی و قیود وجهی مورد بررسی و تحلیل قرار گرفته است. در بخش دیگری از این فصل، فعل «خواه» و دیگر عناصر معرفتی از قبیل «شدن» و فعلهای شبه وجهی مورد بحث و بررسی قرار گرفتهاند. مفاهیم نفی، زمان و حالت، پرسشسازی از دیگر مطالب مطرح شده در این فصل است. فصل چهارم از کتاب به وجهیت استلزامی و کنشی با توجه به سه عنصر امکان، ضرورت و تضمین پرداخته شده است. در باب مفهوم امکان، سه عنصر اجازه، فرمان و ماهیت کاربردی فعل «توان» مورد بحث واقع شدهاند. در بخش دیگری از این فصل، مفاهیم زمان، نفی، عدم تحقق رخداد و حالت در ارتباط با وجهیت استلزامی مورد مداقه قرار گرفته است.
محتوای اصلی فصل پنجم شامل مباحثی در باب مفهوم وجهی «امکان پویا» با استفاده از «توان» و «توانستن» است. منظور نویسندگان از مفاهیم «خنثی» و همچنین برداشتهای ضمنی و فعلهای خصوصی نیز در فصل مورد بیان شده است. در پایان این فصل ضمن بیان نکاتی در باب «توان» و «توانستن، بحثی تحت عنوان وجهیت منطقی و وجهیت وجودی نیز مطرح شده است». در فصل ششم «ضرورت پویا» را با استفاده از فعل وجهی «باید» و برخی از فعلهای شبه وجهی همراه با جزئیات لازم از قبیل نفی، پرسش، زمان، حالت مورد بررسی و تحلیل قرار گرفته است.
در فصل هفتم، فعل «خواه» برای نخستین بار در زبان فارسی به عنوان یک فعل وجهی مطرح شده است و نشان داده شده است که این فعل علاوه بر ایفای نقش در ساخت آینده، برای بیان برخی از مفاهیم وجهی به کار گرفته میشود. برخی از کاربردهای «حالمدار»، خواه نیز در این فصل کانون توجه قرار گرفته است. کاربردهای معرفتی و تمایلی فعل مزبور نیز از مباحثی است که در این فصل به اجمال بررسی شده است. از آنجا که برخی از کاربردهای وجهی را میتوان در قالب جملههای شرطی مشاهده کرد، فصل هشتم به شرطیهای فارسی و انواع وجهیتی که در قالب آنها بیان میشود اختصاص یافته است. الگوهای پایه، شرطیهای تلویحی و دیگر انواع شرطیها و جایگاه «خواه» در شرطیهای از مهمترین مباحث فصل هشتم است.
فصل پایانی کتاب تحت عنوان «مسائل نهایی»، به نقش فعلهای وجهی در بندهای پیرو، وجهیها و کاربردهای مبتنی بر ادب، انواع وجهیت و عدم یقین و همچنین مقایسه میان فعل وجهی و فعل اصلی اختصاص یافته است.[۱]
پانويس
منابع مقاله
پایگاه کتابخانه تخصصی ادبیات