فلسفه فقه اجتماع

فلسفه فقه اجتماع، حاصل درس‌گفتارهایی از عبدالحسین خسروپناه دزفولی (متولد 1345ش)، در مرکز جامع علوم اسلامی ولی عصر(عج)، است که پس از فصل‌بندی و ویرایش درس‌گفتارها با تنظیم و تحقیق و اضافات، تکمیل شده تا به مجامع علمی و دانش‌پژوهان عرصه فقه الاجتماع و فقه نظام عرضه گردد.

فلسفه فقه اجتماع
پدیدآوران	خسروپناه، عبدالحسین (نويسنده) رجبی، مجید (محقق) دانشکده و پژوهشکده مدیریت و برنامه‌ریزی راهبردی. پژوهشگاه فقه نظام ( سایر) دانشگاه جامع امام حسین (ع). دانشکده و پژوهشکده مدیریت و برنامه‌ریزی راهبردی ( سایر)
ناشر	مطبعة الصاوی
مکان نشر	ایران - تهران
سال نشر	1400ش
چاپ	1
شابک	‎978-622-286056-1
موضوع	فقه -- جنبه‏های اجتماعی - فقه -- جنبه‏های سیاسی - فقه - فلسفه
زبان	فارسی
تعداد جلد	1
کد کنگره	8ف5خ 169 BP
نورلایب	مطالعه و دانلود pdf

موضوع کتاب

این کتاب، به بررسی چیستی، مبانی، اهداف و روش‌های فقه اجتماعی می‌پردازد و جایگاه فقه شیعه را در تأسیس نظام سیاسی و حل مسائل اجتماعی روشن می‌کند. موضوع اصلی کتاب، تبیین کارآمدی فقه در عرصه مسائل اجتماعی و پاسخ به چالش‌های سکولاریسم با نگاهی جامع به ساختارها و روش‌های فقه است.

ساختار

این کتاب، شامل یک پیشگفتار، یک مقدمه، هفت فصل اصلی، یک بخش نتیجه‌گیری و یک فهرست منابع است.

گزارش محتوا

• پیشگفتار بیان می‌کند که «فلسفه فقه اجتماع»، درسی است که کارآمدی فقه را در عرصه مسائل اجتماعی نشان می‌دهد. این اثر، حاصل تدریس نویسنده و تلاشی برای پاسخ به چالش‌های سکولاریسم (علمی، فلسفی و نگرشی) است تا نقش فقه در حکمرانی اسلامی روشن شود.

• مقدمه توضیح می‌دهد که گرچه فقه شیعه همواره به مسائل سیاسی و اجتماعی پرداخته است، اما پس از انقلاب اسلامی نیاز به تدوین ساختاری منظم برای حکمرانی فقهی و تعیین جایگاه فقه در جامعه‌سازی احساس شده و کتاب می‌کوشد تا با بازتعریف چیستی و روش‌های فقه الاجتماع، ابزارهای لازم برای نظام‌سازی فقهی را فراهم کند. در این مقدمه همچنین نگاهی کلی به محتوای کتاب و دسته‌بندی مطالب آن شده و خاطرنشان گردیده که: «در این کتاب، تلاش شده تا نگاه درجه دو به فقه در مجموعه‌ای منسجم و سازمان‌یافته ارائه گردد. این امر، با تقسیم تمامی مباحث فلسفه فقه، افزون بر کلیات و مفاهیم، در چهار بخش چیستی فقه، مبانی فقه، نسبت فقه با دیگر علوم و روش‌شناسی فقه محقق شده است. دستاوردهای این کتاب را به‌اختصار در امور ذیل می‌توان مطرح کرد:

1. در فصل اول، به کلیات پرداخته شده و تبیین جایگاه فلسفه فقه در میان علوم مرتبط با فقه، پیشینه مسائل فلسفه فقهی در کلمات فقیهان.
2. در فصل دوم، ادوار سیاسی – اجتماعی فقه امامیه و اهل سنت.
3. در فصل سوم، تعریف اجتهاد در فقه الاجتماع، بیان گستره موضوعی و حکمی فقه الاجتماع و بیان اهداف فقه در مواجهه با دیدگاه روشنفکران دینی.
4. در فصل چهارم، حقیقت حکم و فرایند ثبوتی و اثباتی حکم شرعی.
5. در فصل پنجم، ارائه مباحث هستی‌شناختی، معرفت‌شناختی و دین‌شناختی فقه الاجتماع.
6. در فصل ششم، نسبت دانش فقه با علوم انسانی و اجتماعی و کارکرد آن در مقایسه با این علوم.
7. در فصل هفتم، تبیینی از گرایش‌ها و مدل‌های استنباط، روش‌های علوم اجتماعی آن، فقه الاجتماع، فرایند رسیدن به فقه نظام اجتماعی و روش‌شناسی حکمی - اجتهادی فقه الاجتماع».

فصول و گفتارهای کتاب با عناوین کلی آنها به شکل زیر تنظیم و ارائه شده است:

• فصل اول، کلیات و مفاهیم: این فصل، شامل سه گفتار است:

1. فلسفه‌های مضاف؛
2. فلسفه علم؛
3. چیستی فلسفه فقه.

• فصل دوم، ادوار فقه سیاسی – اجتماعی: این فصل، شامل سه گفتار است:

1. سیر اجمالی تطور اجتهاد در فقه سیاسی – اجتماعی؛
2. ادوار تفصیلی فقه سیاسی - اجتماعی شیعه، شامل سیزده دوره تاریخی: عصر نبوی(ص)، عصر امیرالمؤمنین(ع)، عصر رکود حاکمیت سیاسی ائمه(ع)، عصر زمینه‌سازی نهضت شیعیان، عصر تئوری‌سازی حاکمیت شیعه با مدل دولت در دولت (سازمان و وکالت)، عصر عملیاتی شدن حاکمیت شیعه با مدل دولت در دولت، آغاز نیابت عامه فقها با دو رویکرد اخباری و اجتهادی، اجتهاد فقاهتی در عصر ایلخانان، عصر کاربست فقه در حکومت، عصر رکود اجتهاد و تأثیر آن بر فقه اجتماعی - سیاسی، عصر بازسازی فقه اجتهادی در عرصه سیاست، عصر احیای فقه سیاسی و رفتار سیاسی مبتنی بر فقه و زمینه‌سازی تشکیل حکومت اسلامی؛
3. ادوار فقه سیاسی - اجتماعی اهل سنت، شامل شش دوره: عصر نبوی(ص)، عصر صحابه و تابعین، عصر اجتهاد یا تدوین فقه جامع اهل سنت، عصر تقلید از مذاهب اربعه در عرصه سیاسی - اجتماعی، عصر تعطیلی فقه سیاسی اهل سنت با استعمارگری غرب بر جهان اسلام و عصر احیای اجتهاد نوین در فقه اهل سنت.

• فصل سوم، چیستی فقه الاجتماع: این فصل، شامل چهار گفتار است:

1. تعریف فقه الاجتماع؛
2. قلمرو و گستره فقه الاجتماع، شامل بررسی گستره فقه الاجتماع به‌لحاظ موضوع (فعل مکلف) و گستره فقه الاجتماع به‌لحاظ سنخ حکم؛
3. تعریف اجتهاد؛
4. هداف و مقاصد فقه.

• فصل چهارم، حقیقت حکم شرعی و فرایند ثبوتی و اثباتی آن: این فصل، شامل دو گفتار است:

1. کلیات و مفاهیم کلیدی مسئله بر اساس دیدگاه عالمان؛
2. فرایند ثبوتی و اثباتی حکم شرعی، مشتمل بر ده مرحله: قدرت ذاتی و علم ذاتی خدای متعال نسبت به احکام، ملاکات و متعلقات آن، ملاکات یا مصالح و مفاسد واقعی احکام، حب و بغض الهی، اراده و کراهت تشریعی الهی، ربوبیت تشریعی و ولایت بر جعل احکام، جعل و انشای احکام، فعلیت با وصول احکام به مکلفین، تنجز عملی، امتثال و نتایج ملکی و ملکوتی امتثال یا عصیان حکم شرعی.

• فصل پنجم، مبانی فقه الاجتماع: این فصل، شامل سه گفتار است:

1. مبانی هستی‌شناختی؛
2. مبانی معرفت‌شناختی، شامل: بحث ابزارها و منابع معرفت، کاشف یا حاکم بودن عقل، کاربرد عقل ظنی و تجربی در احکام فقهی، چیستی و معیار صدق در علم فقه، نقش عقل در باب تعارض، جایگاه اصل عدالت به‌عنوان مصداقی از حسن و قبح عقلی در فقه و نقش اصل حکمت به‌عنوان مصداقی از حسن و قبح عقلی در فقه؛
3. مبانی دین‌شناختی، شامل: تفسیر خاتمیت و جایگاه امامت در شریعت، جامعیت شریعت، جاودانگی اسلام و عدم پذیرش دوگانه ذاتی - عرضی برای احکام و آموزه‌های دین.

• فصل ششم، نسبت علم فقه با علوم دیگر: این فصل، شامل دو گفتار است:

1. نسبت علم فقه با علم اخلاق و حقوق؛
2. نسبت علم فقه با علوم انسانی و اجتماعی.

• فصل هفتم، مکاتب و روش‌های فقه الاجتماع: این فصل، شامل پنج گفتار است:

1. مکاتب فقهی شیعه، شامل: مکتب اصولی و مکتب اخباری‌گری؛
2. گرایش‌ها و مدل‌های استنباط یا فهم احکام فقهی، شامل مدل اخباری‌گری، مدل اصولی (اجتهاد در احکام و تطبیق بر موضوعات)، مدل اصولی (نظام‌سازی با استفاده از عقلانیت اسلامی) و مدل روشنفکران دینی؛
3. چیستی روش‌شناسی و جایگاه آن؛
4. روش‌شناسی در علوم اجتماعی؛
5. روش‌شناسی فقه الاجتماع.

• در قسمت نتیجه‌گیری، به روش کشف مبانی، ایدئولوژی و اصول اجتماعی، روش کشف ساحت‌های سه‌‎گانه علوم اجتماعی، توصیف انسان مطلوب و...، اشاره شده است.

منابع مقاله

پیشگفتار، مقدمه و متن کتاب.