شرح جواهر البلاغة

شرح جواهر البلاغه، نوشته حسین احمدی شاهرودی (ولادت 1345ش)، از استادان برجسته حوزه علمیه است. این کتاب، شرحی بر کتاب «جواهر البلاغة» (تألیف سید احمد بن ابراهیم بن مصطفى هاشمى (1878-1943م)) است که در دو جلد، به تبیین و تشریح علوم بلاغی سه‌گانه، یعنی علم معانی، علم بیان و علم بدیع، می‌پردازد و قواعد و ظرایف آن‌ها را با ذکر مثال‌های متعدد روشن می‌سازد.

شرح جواهر البلاغة
پدیدآوران	احمدی شاهرودی، حسین (نويسنده) هاشمی، احمد (نویسنده)
عنوان‌های دیگر	جواهر البلاغة في المعاني و البیان و البدیع. شرح
ناشر	طلوع مهر
مکان نشر	ایران - قم
سال نشر	1385ش - 1390ش
چاپ	1
موضوع	هاشمی، احمد، 1878-1943م. جواهر البلاغة في المعاني و البیان و البدیع - نقد و تفسیر - زبان عربی - معانی و بیان - زبان عربی - بدیع
زبان	فارسی
تعداد جلد	2
کد کنگره	9ج2ه 2028 PIA
نورلایب	مطالعه و دانلود pdf

اهمیت کتاب

1. تبیین جامع علوم بلاغی: این اثر به تشریح کامل و یکپارچه سه علم معانی، بیان و بدیع می‌پردازد و راهنمایی‌های دقیقی را برای درک ظرافت‌های گفتار ارائه می‌دهد.
2. درک اعجاز قرآن: با توضیح قواعد و مبانی بلاغت، کتاب به خواننده کمک می‌کند تا اعجاز بیانی و ادبی قرآن کریم را بهتر دریابد و ارتباط عمیق‌تری با مفاهیم آن برقرار کند.
3. استفاده از شواهد و مثال‌های متنوع: کتاب برای تبیین مطالب، از آیات قرآن، احادیث و نمونه‌هایی از شعر و نثر فارسی و عربی استفاده می‌کند که به غنا و کاربردی بودن محتوای آن می‌افزاید و فهم مطالب را آسان‌تر می‌سازد.

ساختار

این مجموعه در دو جلد منتشر شده است:

1. جلد اول، به علم معانی اختصاص دارد و شامل ۹ باب اصلی است؛
2. جلد دوم، به علوم بیان و بدیع می‌پردازد (مطالب مربوط به علم بیان را در سه باب و مطالب مربوط به علم بدیع را در ذیل عناوین متعدد شرح می‌دهد).

سبک نگارش

1. روان و شیوا: نویسنده، مطالب را با زبانی ساده، روان و قابل فهم بیان کرده تا برای طیف گسترده‌ای از مخاطبان، از جمله دانشجویان و علاقه‌مندان، قابل استفاده باشد.
2. تحلیلی و تفصیلی: مباحث به‌صورت تحلیلی و با جزئیات کامل شرح داده شده و هر نکته با دقت و عمق بررسی می‌شود.
3. مثال‌محور: هر قاعده یا تعریف بلاغی با مثال‌های متعدد از قرآن، حدیث، اشعار عربی و فارسی و نیز نثر، برای تثبیت فهم ارائه شده است.

روش شرح

این کتاب به روش شرح تحلیلی، تفصیلی و مقایسه‌ای نگارش یافته است. نویسنده، هر مبحث را با تعریف لغوی و اصطلاحی آغاز می‌کند، سپس به تبیین دقیق قواعد و اصول می‌پردازد و در ادامه با ذکر مثال‌های متعدد از منابع معتبر (قرآن، حدیث، شعر و نثر) آن‌ها را تشریح می‌کند. در بسیاری از موارد، نظریات مختلف علمای بلاغت را نیز مطرح می‌کند و آن‌ها را مورد نقد و بررسی قرار می‌دهد. هدف اصلی این روش، روشن ساختن معانی و کاربردهای ظریف بلاغی و کمک به درک عمیق‌تر آن‌هاست.

گزارش محتوا

جلد اول: شرح علم معانی:

• مقدمه: این بخش، شامل دیباچه و پیشگفتار است که به اهمیت علم بلاغت، تاریخچه پیدایش و تقسیم آن به سه شاخه اصلی (معانی، بیان و بدیع) می‌پردازد. همچنین، به هدف و انگیزه نویسنده از تألیف کتاب و ضرورت پرداختن به علوم بلاغی برای درک اعجاز قرآن اشاره شده است.

• باب اول (تقسیم کلام به خبر و انشا): این فصل، به بررسی دو قسم اصلی کلام، یعنی «خبر» (جمله خبری) و «انشا» (جمله انشایی) می‌پردازد. تعریف هریک، اغراض اصلی و فرعی آن‌ها و حالات مختلف مخاطب (خالی الذهن، متردد، منکر) و شیوه‌های تأکید خبر در هر حالت، با مثال‌های متنوع توضیح داده شده است.

• باب دوم (حقیقت انشا و اقسام آن): در این بخش، مفهوم انشاء به‌تفصیل بیان می‌شود و اقسام آن شامل امر، نهی، استفهام، تمنی، ندا و ... مورد بحث قرار می‌گیرد. برای هر قسم، معانی حقیقی و مجازی، ادوات و شیوه‌های بیان و اهداف بلاغی آن‌ها با ذکر شواهد قرآنی و شعری تبیین شده است.

• باب سوم (احوال مسندالیه): این باب، به بررسی حالات مختلف مسندالیه (مانند فاعل، مبتدا، نائب فاعل) اختصاص دارد. مباحثی نظیر حذف و ذکر مسندالیه، تعریف و تنکیر آن، تقدیم و تأخیر آن و نیز اهداف بلاغی هریک از این حالات، با مثال‌های متعدد از قرآن و اشعار توضیح داده می‌شود.

• باب چهارم (احوال مسند): این فصل، به بررسی حالات مختلف مسند (مانند خبر، فعل، اسم فعل و...) می‌پردازد. مباحثی نظیر حذف و ذکر مسند، تعریف و تنکیر آن، تقدیم و تأخیر آن و نیز اهداف بلاغی هریک از این حالات، با شواهد قرآنی و شعری متنوع تشریح شده‌اند.

• باب پنجم (اطلاق و تقیید): این بخش، به مفهوم اطلاق و تقیید در کلام می‌پردازد. انواع تقیید، از جمله تقیید به صفت، تقیید به توکید، تقیید به عطف بیان، تقیید به عطف نسق و تقیید به بدل، با ذکر اهداف بلاغی هریک، به‌تفصیل شرح داده شده ‌است.

• باب ششم (احوال متعلقات فعل): در این فصل، حالات مختلف متعلقات فعل (مانند مفعول‌ها، حال، تمییز، ظرف و جار و مجرور) از نظر تقدیم و تأخیر، حذف و ذکر بررسی ‌شده و اهداف بلاغی هریک از این حالات با مثال‌های مرتبط توضیح داده شده است.

• باب هفتم (قصر): این باب، به تعریف قصر در لغت و اصطلاح، راه‌های مختلف قصر (مانند نفی و استثنا، «انما»، عطف به «بل» و «لا» و «لکن» و تقديم ما حقه التأخير) و اقسام آن (حقیقی و اضافی) پرداخته شده و هریک از این راه‌ها و اقسام با مثال‌های متعدد و تحلیل‌های بلاغی روشن شده ‌است.

• در دو باب پایانی علم معانی، به موضوع «وصل و فصل» و «ایجاز، اطناب و مساوات» پرداخته شده است.

جلد دوم: شرح علم بیان و علم بدیع:

• مقدمه علم بیان: این بخش، به تعریف علم بیان، موضوع آن که بررسی تشبیه، مجاز و کنایه است و هدف آن در بیان یک معنی به شیوه‌های مختلف می‌پردازد. همچنین، رابطه آن با علوم دیگر و مبادی آن مطرح می‌شود.

• باب اول (تشبیه): این فصل، به‌تفصیل به مبحث تشبیه می‌پردازد که شامل تعریف، ارکان (مشبّه، مشبّه‌به، وجه شبه، ادات تشبیه) و انواع تشبیه (مانند حسی و عقلی، مفرد و مرکب و...) است. همچنین، فواید بلاغی تشبیه و تأثیر آن در کلام بررسی شده است.

• باب دوم (مجاز): در این بخش، اقسام مجاز شامل مجاز لغوی (مفرد و مرکب) و مجاز عقلی مورد بررسی قرار ‌گرفته است. همچنین انواع استعاره (تصریحیه و مکنیه) و تقسیمات فرعی آن‌ها (مانند اصلیه و تبعیه، مرشحه، مجرده، مطلقه) با ذکر شواهد متعدد قرآنی و شعری تبیین شده ‌است.

• باب سوم (کنایه): این بخش، به تعریف کنایه، فرق آن با مجاز و استعاره و مثل، اقسام کنایه و... می‌پردازد. مباحث مرتبطی نظیر توریه و تعریض نیز با ارائه مثال‌های متنوع از ادبیات عربی و فارسی مورد بحث قرار می‌گیرد.

مقدمه علم بدیع: این بخش به معرفی علم بدیع، جایگاه آن در بلاغت و تقسیم آن به دو دسته اصلی «محسنات معنوی» (آرایه‌های مربوط به معنا) و «محسنات لفظی» (آرایه‌های مربوط به لفظ) می‌پردازد.

در بخش محسنات معنوی، به شرح و توضیح محسنات بدیعی پرداخته شده است که زیبایی کلام را در سطح معنا افزایش می‌دهند. مباحثی همچون توریه، استخدام، استطراد، افتنان، طباق، مقابله، مراعات نظیر، ارسال المثل، ادماج، مذهب کلامی، حسن تعلیل، مشاکله، ازدواج، جمع، تفریق، تقسیم و مبالغه، با ذکر مثال‌های متعدد و توضیحات تفصیلی مطرح شده‌اند.

در انتهای کتاب، از سرقت‌های شعری و توابع آن سخن به میان آمده است.

منابع مقاله

مقدمه و متن کتاب.