الهی اردبیلی، حسین بن عبدالحق
| نام | الهی اردبیلی، حسین بن عبدالحق |
|---|---|
| نامهای دیگر | |
| نام پدر | عبدالحق اردبیلی (شرف‌الدین) |
| متولد | 870 ق |
| محل تولد | اردبيل |
| رحلت | 950ق |
| اساتید | شیخ حیدر صفوی
جلال‌الدين دوانى |
| برخی آثار | شرح گلشن راز (اردبیلی) |
| کد مؤلف | AUTHORCODE03801AUTHORCODE |
كمال‌الدين حسین بن خواجه شرف‌الدين عبدالحق الهى اردبيلى (870-905ق)، ملقب به کمال‌الدین و جمال‌الدین، از حكما، فقها، متكلمين و شعرا قرن نهم، متخلص به الهی.
ولادت
او در سال 870ق در اردبيل متولد شد. دوران كودكى و نوجوانى را در زادگاهش سپرى نمود.
تحصیلات
وی ایّام کودکی و نوجوانی را تحت تربیت اخلاقی و معنوی پدر سپری کرد و با تشویق او از دوره جوانی در زادگاهش اردبیل به آموختن مقدمات زبان و ادبیات عربی و مبانی علوم شرعی پرداخت. اوّلین استادش علی آملی است. الهی پس از پشت سر نهادن مقدّمات ادبی، به محضرش شتافت. وی در اوایل حاشیه بر قواعد علاّمه حلّی یادآور می‌شود:
«روش ما در دانش‌های فقهی و شرعی که آموخته‌ایم از دانشور وارسته و زاهد علی آملی است که او از ابوالحسن محمد حلّی و او از شرف‌الدین مکّی و وی از شیخ فاضل مقداد و مورد اشاره شیخ شهید و ایشان از سعید و شریف و این دو از علامه صاحب این کتاب مطلب یاد گرفته‌اند.»
مرحوم خوانساری ضمن این که آملی را از بزرگان علما و فقها قلمداد می‌نماید می‌افزاید: الهی در نوشته‌ها و فعالیتهای تبلیغی و آموزشی از این شخصیت روایت کرده است.
استاد دیگرش شیخ حیدر (متوفی: 893ق) می‌باشد.
احتمال می‌رود الهی تا حدود 890 ق در اردبیل از افکار شیخ حیدر صفوی بهره برده باشد.
آموزش‌های عارفانه حیدر صفوی جنبه‌های ذوقی و معنوی را در ذهن و روح الهی اردبیلی شکوفا ساخت و به همین دلیل بین شاگرد و استاد پیوند قلبی و عاطفی برقرار شد و الهی به توصیه شیخ حیدر به منطقه خراسان بزرگ (شامل خراسان کنونی و بخشهایی از افغانستان و ماوراءالنهر) اعزام گردید و به فعالیت تبلیغی و نشر اندیشه‌های عرفانی پرداخت.
به سوی هرات
چندى در هرات به نديمى امير على شير نوائى و غريب ميرزا فرزند سلطان حسین ميرزا گذراند و آن‌گاه به فارس عزيمت كرد و در حوزه مولانا جلال‌الدين دوانى و امير غياث‌الدين منصور دشتكى، دو استاد بى بديل آن عصر، در علوم عقلانى به كمال رسيد.
بازگشت به اردبیل
آن‌گاه در حدود سال 902ق به وطن خويش بازگشت و در حظيره شيخ صفى به تدريس پرداخت. الهى در اين دوران به عنوان استاد علوم عقلى و نقلى شهره عام و خاص گرديد. او اولین كسى است كه معارف جعفرى را به فارسی ترجمه نموده است.
الهى تا آخر عمر در اردبيل زندگى نمود و در آن‌جا وفات يافت و در روضه شيخ صفى‌الدين اردبيلى دفن گرديد. او به زبان‌هاى تركى، فارسی و عربى تسلط كافى داشت.
ذكر اين معنى نيز لازم است كه برخى وى را از علماء اهل سنت پنداشته‌اند، به اين دليل كه نزد علماى اهل سنت تلمذ و نيز از آنان استجازه كرده است و در كتب خويش هم بعد از لغت نبى(ص)، لفظ «و اصحابه» را آورده است و كتبى نيز براى امير عليشير نوايى، وزير سلطان حسین بايقرا تأليف كرده است؛ در حالى‌كه هيچ يك از اين امور، دليل تسنن نتواند بود، زيرا كه اين همه به نزد علماى شيعه شايع بوده و مثلاً علامه حلى، شهيد اول، شهيد ثانى و امثال آنان نزد علماى اهل سنت تلمذ و از آنان استجازه كرده‌اند؛ اشتمال ديباچه كتب بر لفظ اصحاب نيز مشعر به تسنن نيست، از آنرو كه نزد شيعه، اصحاب اطلاق مى‌شود به كسانى كه درك صحبت پيغمبر(ص) كرده باشند و بدو ايمان آورده باشند و تأليف كتاب به اسم امير عليشير نوايى را نيز بر همين منوال قياس بايد كرد و امثال خواجه نصيرالدين طوسى و ابن ميثم بحرانى از اكابر علماى شيعه را مثال بايد آورد كه كتبى به نام بزرگان اهل سنت تأليف كرده‌اند.
به هر حال، كتب و اجازات الهى دليل روشن تشيع او است و بلكه او چنان در تشيع متصلب بوده است كه برخى نسبت غلو بدو داده‌اند كه البته دامن او از آن مبراست و نيز گويند كه او اول كسى بوده كه در آن زمان به زبان فارسی در باب شرعيات بر پايه مذهب شيعه كتاب ساخته است.
وفات
در زمان ارتحال الهی اردبیلی اختلاف فراوانی دیده می‌شود و از سال 904ق تا 950ق ضبط کرده‌اند. شیخ آقا بزرگ تهرانی در مجلدات گوناگون الذریعه سال فوتش را 930، 940 و 950ق ذکر کرده است. تذکره روز روشن وفات این عالم را سال 937ق دانسته است.
امّا قول درست همان می‌باشد که سید محسن امین و مدرس تبریزی آورده‌اند، یعنی سال 950ق زیرا الهی کتاب خلاصة الفقه را در سال 942ق به اتمام رسانیده و نمی‌تواند قبل از این تاریخ فوت کرده باشد.
آثار
- شرح گلشن راز؛
- تفسير قرآن به عربى و فارسی؛
- منهج الفصاحة في شرح نهج‌البلاغه؛
- امامت؛
- تاج المناقب في فضايل الائمه الاثنی‌عشر؛
- رساله درفراست؛
- خلاصه الفقه؛
- ترجمه مهج الدعوات و منهج العنايات.