جوانب التربیة الإسلامیة الأساسیة

جوانب التربیة الإسلامیة الأساسیة
پدیدآوران	یالجن، مقداد (نویسنده)
ناشر	دارالریحانی
مکان نشر	بیروت - لبنان
سال نشر	1406ق. = 1986م.
چاپ	یکم
موضوع	تعلیم و تربیت، اخلاق اسلامی، اسلام و آموزش و پرورش
زبان	عربی
تعداد جلد	1
کد کنگره	‏ ‎‏/‎‏ي‎‏2‎‏ج‎‏9 / 247/8 BP
نورلایب	مطالعه و دانلود pdf

جوانب التربیة الإسلامیة الأساسیة، اثر مقداد یالجن، اثرى است بدیع به‌گونه‌ای که در زبان فارسى و عربى اثرى مشابه آن نداریم، درست است که على عبد الحلیم محمود مصرى چند کتاب نوشته و از تربیت روحى، عقلى و فلسفى گفته است؛ اما، اولا کار یالجن علمى‌تر و عمیق‌تر و نزدیکتر به بحث‌های تربیتى است؛ ثانیا او حوزه‌‌های هفتگان‌های از تربیت را در یکجا طرح و بحث کرده است.

در آثار فارسى، مثلا جلد اول «اسلام و تعلیم و تربیت» آقاى دکتر سید محمد باقر حجتى، به برخى از زمینه‌‌های تربیتى اشارت رفته است؛ اما، بسیار مختصر است.

یالجن، در این اثر، گاه حاشیه رفته است و عجیب است که ایشان از تربیت جنسى - با همۀ اهمیت و ضرورت آن - نگفته است، از این گذشته، از تربیت شغلى و حرف‌های و نیز تربیت هنرى هم غفلت کرده است؛ گرچه تا حدى مى‌توان به تربیت هنرى در تربیت ابداعى و ابتکار (فصل آخر کتاب) دست یافت. بحثها گاه با آراى غربیان همراه شده؛ اما تطبیقى بحث نشده است.

این اثر، در پى بررسى جوانب و میادین گوناگون تربیت اسلامى است. نگارنده، براى این مهم، در فصل نخست از اسلام و تربیت مى‌گوید و از رهگذر آن، اشاره مى‌کند که اسلام، راه زندگى و رفتار است و دینى نیست که به رهبانیت بخواند و از زندگى مادى غفلت کند؛ در قرآن کریم به امور اخلاقى، قضائى، اجتماعى و جز اینها اشارت بسیار رفته است. نگارنده در ادامه به مفهوم تربیت اسلامى و تعریف آن در لغت، از نگاه گذشتگان و نیز در بررسی‌های جدید مى‌پردازد و به پیوند تعلیم با تربیت اشاره مى‌کند؛ آنگاه، از اهمیت تربیت اسلامى از جهات گوناگون یاد مى‌کند و به فریضه بودن تربیت در اسلام مى‌پردازد و آن را مسؤولیت همگان مى‌داند و مى‌افزاید: تربیت اسلامى، نیاز انسان براى نجات و سعادت دو سراست.

در فصل دوم به تربیت جسمى از دوران جنینى تا مرحله بلوغ و شبابى مى‌پردازد.

تربیت جسمى، مقدم بر دیگر بحثهاست؛ زیرا، انسان پیش از دیگر جنبه‌‌های تربیت، بدان نیازمند است؛ از این گذشته، تن سالم و نیرومند، لازمۀ انجام فعالیت‌های گوناگون است و اصولا تربیت بدنى به معناى عام آن، زیرساخت برخى از دیگر جنبه‌‌های تربیتى انسان است. نگارنده در شرح این جنبه از تربیت، از مفهوم سلامتى در اسلام مى‌گوید، به مبانى تربیت جسمى در مرحلۀ جنینى مى‌پردازد، از مبانى تربیت بدنى در دورۀ کودکى و شیرخوارگى یاد مى‌کند، ویژگی‌های تربیت جسمى در دورۀ تمییز (دبستان) را باز مى‌شکافد، وسائل تربیت بدنى در دوران بلوغ و شبابى را شرح مى‌دهد، به اسباب سلامت عقلى، روحى و جسمى و رابطۀ آنها با یکدیگر اشاره مى‌کند.

در فصل سوم، به تربیت عقلى و علمى نظر مى‌شود. رشد عقلى، اساس تکلیف در اسلام است و هدف از تربیت عقلى در اسلام، ایجاد قدرت عقلى و بصیرت لازم براى تعقل درست در مبانى اسلامى و فهم ارزش‌های اسلامى است؛ لذا، قرآن، با امر به قرائت که کلید علم و تعلم است، آغاز شد، نه با امر به ایمان به خدا. نگارنده در شرح این حوزه از تربیت اسلامى، از ماهیت عقل و اهمیت تربیت عقلى مى‌گوید، اهم جوانب تربیت عقلى را بشرح مى‌آورد، از پرورش عقلانیت مقرون به علم و ایمان یاد مى‌کند، به ایجاد بینش و بصیرت و حکمت اشاره مى‌کند، از پرورش روحیۀ التزام به علم و مسؤولیت علمى مى‌گوید، از روش‌های نیل به معرفت یاد مى‌کند (روش تأمل، تفکر و استنباط عقلى و منطقى، روش حسى، مشاهده و تجربه علمى، روش خدایى یعنى، وحى، توفیق و هدایت ربانى و الهام). نگارنده، پس از این، از روش‌های بررسى حقایق مى‌گوید و به معارف و دانش‌هایى که اسلام به فراگیرى آنها تشویق کرده است، مى‌پردازد و بفرجام از مبانى عام تربیت عقلى یاد مى‌کند (مراعات رشد طبیعى و فرهنگى، تأکید بر فهم درست و عمیق مطالب، آموزش متعلم براى به‌کارگیرى دانسته‌ها و افکار خود در عمل و براى حل مشکلات، جلب توجه فراگیران به تحولات طبیعت، هدایت به بحث‌های علمى در حوزه‌‌های گوناگون و به کار بردن وسائل علمى و فنى جدید).

فصل چهارم. تربیت اعتقادى: پس از تربیت عقلى، زمینۀ طبیعى براى تربیت اعتقادى فراهم است. تربیت اعتقادى مهمترین قسمت و حوزۀ تربیت است؛ زیرا اعتقاد، اساس دین است؛ به‌هرحال، نگارنده براى بازشکافت این‌گونه تربیت، نخست از اهمیت و جایگاه ایمان در تمسک به اسلام و رعایت اصول و آداب آن یاد مى‌کند و از حوزۀ تربیت ایمانى و اعتقادى و هدف‌های آن، و فرق تعلیم اعتقاد با تربیت اعتقادى مى‌گوید؛ آنگاه، به وسائل و روش‌های تربیت اعتقادى مى‌پردازد (پرهیز از روش تلقین صورى، استفاده از روش‌های فعال و برانگیزنده، تأکید و توجه به بخش‌های اساسى عقاید و پرهیز از بحث‌های کلامى غیر مؤثر در تربیت، ایجاد گرایش به عقاید؛ به کار بردن دلایل بدیهى و فطرى براى اقناع متربى، استفاده از کشفیات علمى جدید براى اقناع متربى، پرورش انگیزۀ ایمانى نیرومند که به عمل بخواند و روش‌های آن، ایجاد و پرورش ایمان علمى یا علم یقینى به صدق قرآن و وحى و آگاهى از ابزار کار ملحدان در نشر الحاد).

فصل پنجم. تربیت روحى: تربیت اعتقادى و ایمانى، مستلزم پرورش روحى کامل از راه عمل به عبادت‌های گوناگون است و بدون تربیت و پرورش روح، تربیت اعتقادى در عمل مؤثر نمى‌افتد. در این فصل، و در شرح این موضوع، با نکات زیر آشنا مى‌شویم:

اهمیت و جایگاه تربیت روحى، منشأ بحث از روح و گفتگو از تربیت روحى، مفهوم تربیت روحى در اسلام و جنبه‌‌های پى‌نهادى آن (پرورش کودکان براساس پرستش خداوند، تزکیه نفس، آراستن نفس به فضائل اخلاقى، انجام ریاضت‌های روحى، آگاه کردن کودک به اینکه پیوسته نیازمند خداوند است، تمرین و آموزش دادن کودکان به یاد خداوند با روش‌های تربیتى، ایجاد آگاهى کامل به اینکه حیات روحى در زندگى انسان بسیار مهم و ضرورى است، بیان اهمیت و جایگاه زندگى روحانى و روحى در پیشگیرى از بیماری‌های روحى که به وانهادن حیات روحى مى‌انجامد، بیان ضرورت زندگى روحى بمثابه نیازى اساسى در طبیعت انسان، بیان زندگى روحى بعنوان زیربناى سعادت و بیان نقش حیات روحى در تکامل و پیشرفت در زندگى).

فصل ششم. تربیت اخلاقى - اجتماعى: اخلاق از زیرساخت‌های طبیعت آدمى است و پرستش و زندگى روحى انسان، اگر آمیخته با ارزش‌های اخلاقى و تزکیه نفس و پرهیز از رذائل اخلاقى نباشد، بى‌ارزش است؛ لذا، در این فصل، از تربیت اخلاقى یاد مى‌شود.

نگارنده، پس از اشاره به اهمیت تربیت اخلاقى در اسلام و مفهوم اخلاق اسلامى و ویژگی‌های آن، به رابطۀ اخلاق با طبیعت انسان مى‌پردازد و از حقیقت تربیت اخلاقى در اسلام و ویژگی‌های آن یاد مى‌کند و به اهم وسائل تربیت اخلاقى اشاره مى‌کند و هریک را بشرح مى‌آورد (وسائل محیطى و اجتماعى، وسائلى که به ایجاد بصیرت علمى و عقلى نسبت حقایق اخلاقى مى‌انجامد و وسائل وجدانى و عاطفى).

فصل هفتم. تربیت اراده: نگارنده در شرح این جنبه از تربیت، از نکات زیر یاد مى‌کند:

مفهوم اراده در نگاه فلسفه، روان‌شناسى، تصوف و کلام، علل ضعف اراده در انسان، روش‌های عمومى تربیت و تقویت اراده، وسائل تربیت اراده از منظر تربیت اسلامى (انجام تمرینات بازدارنده مثل روزه، انجام تمرینات ایجابى مثل جهاد با مال، تمرین براى پایدارى در برابر دشواریها، اداى نذر و پیمان، استفاده از روشها و وسائل خاص برانگیختن و فعال کردن اراده در حالت ضعف آن، تلقین به نفس براى تقویت اراده، شروع هرکارى با اعتماد به نفس، تقویت اراده از طریق کارها و تمرینات فکرى و توجه به بهداشت عمومى و روانى فرد).

فصل هشتم. تربیت نوآورى و ابتکار: اهمیت تربیت قوۀ ابداع و ابتکار در انسان، مراد از تربیت ابداع و نوآورى در انسان، زمینه‌ها و حوزه‌‌های تربیت نوآورى و ابداع (اتقان عمل، ارائۀ طرح‌های ابتکارى و ادبیات و هنر)، شروط هفتگانۀ تربیت نوآورى و ابتکار محتواى این فصل را تشکیل مى‌دهد.

منابع مقاله

رفیعی، بهروز، کتابشناسی تحلیلی توصیفی تعلیم و تربیت در اسلام (گزیده منابع عربی)، پژوهشکده حوزه و دانشگاه، قم، چاپ یکم، 1381ش