توضیح الأشکال: شرح بر تحریر اصول اقلیدس
| توضیح الأشکال: شرح بر تحریر اصول اقلیدس | |
|---|---|
 | |
| پدیدآوران | نراقی، مهدی بن ابی‌ذر (نویسنده) رضائی، امیر (تصحیح و تعلیق) |
| ناشر | مؤسسه پژوهشی حکمت و فلسفه ایران |
| مکان نشر | تهران |
| سال نشر | 1399 |
| شابک | 1ـ11ـ6331ـ622ـ978 |
| کد کنگره | |
توضیح الأشکال: شرح بر تحریر اصول اقلیدس تألیف ملا مهدی نراقی، با تصحیح و تعلیق امیر رضائی، این کتاب شرحی است که محمدمهدی نراقی به فارسی بر «تحریر اصول اقلیدس» نوشته است. تحریر «اصول اقلیدس» روایت بازنگری‌شدۀ خواجه نصیرالدین طوسی به زبان عربی از کتاب «اصول اقلیدس» و مهم‌ترین کتاب در ریاضیات دورۀ اسلامی است.
گزارش کتاب
ملامهدی نراقی دارای تألیفات بسیاری در زمینۀ فقه، اصول، فلسفه، کلام، تفسیر، ادبیات، ریاضی و نجوم است و بسیاری از کتاب‌ها، تراجم و افراد خواننده را به این آثار ارجاع داده‌اند یا از این آثار به عنوان منبع معتبر استفاده کرده‌اند و می‌کنند.
«توضیح الأشکال» شرحی است که محمدمهدی نراقی به فارسی بر «تحریر اصول اقلیدس» نوشته است. تحریر «اصول اقلیدس» روایت بازنگری‌شدۀ خواجه نصیرالدین طوسی به زبان عربی از کتاب «اصول اقلیدس» و مهم‌ترین کتاب در ریاضیات دورۀ اسلامی است. کتاب اصول نوشتۀ اقلیدس، مشهورترین ریاضی‌دان دوران باستان است که در آن ریاضیات یونانی تا سال سیصد قبل از میلاد، به صورت علمی، تنظیم و عرضه شده و تا زمان حاضر، مبنای تعلیم هندسۀ مقدّماتی بوده است.
اقلیدس ریاضی‌دانی یونانی بود که در قرن سوم پیش از میلاد در شهر اسکندریه می‌زیست. او نویسندۀ موفق‌ترین کتاب درسی تاریخ اصول است که مدت دوهزار سال، شالودۀ تمام آموزش هندسه در غرب بود. کتاب «تحریر» شرح بی‌بدیل کتاب «اصول» اقلیدس صوری است که به زبان عربی ترجمه شده و مهم‌ترین کتاب در ریاضیات دورۀ اسلامی است. نویسندۀ «تحریر» خواجه نصیرالدین طوسی است.
مطالب کتاب «تحریر اصول اقلیدس» بدین قرار است:
مقالۀ اول: دربارۀ تعریف مقدماتی، اصول موضوعه و اصوف متعارفی هندسه و خواص خطوط موازی و برخی روابط مثلثاتی؛ مقالۀ دوم: دربارۀ اتحادها و روابط جبری تبدیل مساحت‌ها؛ مقالۀ سوم: شامل قضایایی دربارۀ دایره‌ها، وترها و اندازه‌گیری زاویه‌های مربوط به آنها؛ مقالۀ چهارم: دربارۀ ترسیم‌های هندسی (ترسیم چندضلعی‌های منظم محاطی و محیطی)؛ مقالۀ پنجم: دربارۀ نظریۀ تناسب؛ مقالۀ ششم: دربارۀ کاربرد نظریۀ تناسب در هندسۀ مسطحه؛ مقالات هفتم تا نهم: جملگی دربارۀ نظریۀ مقدماتی اعداد (از جمله تناسب‌های مسلسل، تصاعدهای هندسی و اعداد اول)؛ مقالۀ دهم: دربارۀ اعداد گنگ با استفاده از ترسیم آنها به صورت پاره‌های خط‌های نامتوافق؛ مقالۀ چهارده و پانزده: مقالات الحاقی به صورت متمم‌هایی دربارۀ هندسۀ مسطحه و فضایی. این کتاب مشتمل بر شرح اثبات قضایای اصول به همراه بیشتر از دویست یادداشت در توضیح متن است که معمولاً با عبارت «اقول» یا «نقول» شروع شده و تمام این یادداشت‌ها را خواجه از عقل خود یا از نوشته‌های دیگران استفاده نموده است. در بعضی از این یادداشت‌ها، راه‌حل‌های جدید یا حالت‌هایی به برخی قضایای اقلیدس اضافه شده است.
اما این کتاب، یعنی «توضیح الاشکال» بیش از آنکه شرحی بر «تحریر اصول اقلیدس» باشد، آموزش شرح‌نویسی در تمام علوم به‌ویژه علم هندسه است. شرح‌نویسی فن خاصی است؛ یعنی شارح باید خود را در زمرۀ کسانی قرار دهد که کمترین شناخت و کمترین فهم در آن علم را دارند تا بتواند دقایق و ظرایف آن علم را به خواننده انتقال دهد و هر دانشجویی را با هر استعدادی بر قله‌های رفیع علم بنشاند.
مطالعۀ «تحریر اصول اقلیدس» نشان می‌دهد که با وجود تلاش خواجه نصیر، هنوز آن قلم هندسی که بتواند نگاه هندسی کامل را در مخاطب ایجاد کند، وجود ندارد؛ چراکه ارتباط میان اشکال و اصول موضوعه و علوم متعارف کم‌رنگ است و این نکته گرچه در نظر دیگران کم‌اهمیت جلوه می‌کند، اما تأمین ساختار هندسی ذهن مخاطب مرهون آن است. ملامهدی که توانسته هندسه را در تکوین جهان به‌خوبی مشاهده کند، می‌داند که رهیافت به حقیقت هندسه بدون پررنگ‌کردن ارتباط میان اشکال با یکدیگر و نیز ارتباط گام به گام اشکال با اصول موضوع و علوم متعارف امکان‌پذیر نیست و این همان چیزی است که برخی شارحان از آن غافل مانده‌اند.
ملامهدی در این کتاب در راستای همین فهم دقیق هندسی است که اصلی دیگر به اصول موضوعه اضافه می‌کند ـ اصل: و مخفی نماند که باید تسلیم نمود که زاویه قبول قسمت می‌کند ـ و می‌گوید: و این مقدمه را هرچند محرر ذکر نکرده است، اما در بعضی مواضع احتیاج به او می‌شود؛ لهذا او را ذکر کردیم.
به طور کلی می‌توان ویژگی‌های این شرح را چنین برشمرد: فارسی روان بودن آن؛ و به گفتۀ مؤلف شرح‌های پیش از این کتاب بیشتر ترجمه هستند تا شرح و نتوانسته‌اند مشکلات و معضلات تحریر خواجه را برطرف نمایند؛ بنابراین انگیزۀ نویسنده حل معضلات تحریر خواجه بوده و این کتاب توانسته در بالاترین سطح شرح آن باشد.
این کتاب از روی سه نسخۀ خطی تصحیح شده که نسخۀ دانشگاه ucla آمریکا به عنوان نسخۀ اساس بوده است. دو نسخۀ دیگر در مجمع ذخایر اسلامی و مدرسۀ عالی شهید مطهری نگه‌داری می‌شوند.[۱]
پانويس
منابع مقاله
پایگاه کتابخانه تخصصی ادبیات