تذکره نصرآبادی
| تذکره نصرآبادی | |
|---|---|
 | |
| پدیدآوران | نصرآبادی، محمدطاهر (نويسنده) ناجی نصرآبادی، محسن (محقق و معلق) |
| عنوان‌های دیگر | تذکره الشعرا به انضمام رسائل، منشآت و اشعار |
| ناشر | اساطیر |
| مکان نشر | ايران - تهران |
| سال نشر | 1378ش |
| چاپ | 1 |
| موضوع | شعر فارسی - قرن 11ق. - مجموعه‌ها، شاعران ايرانی - قرن 11ق. |
| زبان | فارسی |
| تعداد جلد | 2 |
| کد کنگره | /ن6ت4 3761 PIR |
| نورلایب | مطالعه و دانلود pdf |
تذکره نصرآبادی، نوشته محمدطاهر نصرآبادی (1027ق -؟)، شرح‌حال و آثار بیش از نه‌صد تن از بزرگان و شعرای هم‌عصر مؤلف می‌باشد که در شهر اصفهان در نیمه دوم سده یازدهم هجری در زمان شهریاری شاه سلیمان صفوی (1077-1105ق) و به نام وی جمع‌آوری و تألیف شده است. این کتاب با مقدمه، تصحیح و تعلیقات محسن ناجی نصرآبادی منتشر شده است.
ساختار
کتاب مشتمل بر یک مقدمه، پنج صنف و یک خاتمه است. اصناف و خاتمه آن هرکدام به چند فرقه قسمت گردیده است.
گزارش محتوا
یکی از منابع ارزشمند، ادبی، تاریخی، هنری و اجتماعی عصر صفویه، کتاب تذکره نصرآبادی تألیف محمد طاهر نصرآبادی است. وی این کتاب را در سال 1083ق، به نام شاه سلیمان صفوی آغاز کرده و شرح احوال بعضی از شاعران معاصرش را تا سال 1090ق به‌تدریج به آن افزوده است. از مزایای این اثر-که با زبان شیرین و بسیار دلپذیر به بیان زندگی و اشعار یک شاعر پرداخته- اطلاعات و آگاهی‌های عصر خویش را در لابه‌لای این کتاب گنجانده است که در متون دیگر کمتر به چشم می‌خورد. با مداقّه و بررسی در این کتاب، می‌توان نکاتی درباره اصطلاحات دیوانی، مالیاتی، اسامی حرفه‌ها و اصناف، مناصب دولت، جغرافیای تاریخی و اجتماعی شهرها، خصوصاً اصفهان، اصطلاحات ادبی، عقاید، آداب و روسم اجتماعی، موسیقی و اصطلاحات آن، قهوه‌خانه‌ها و خطاطان، کاتبان، نقاشان، شاهنامه‌خوانان، روضه‌خوانان و موارد گوناگون دیگر از جمله درباره معمّا، لُغَز و ماده‌تاریخ، اطلاعات کتابداری و کتابشناسی و...به دست آورد[۱].
مصحح، علاوه بر تصحیح کتاب، برخی از آثار محمد طاهر نصرآبادی را نیز در بخش تعلیقات تصحیح کرده و بدان افزوده است که شامل رسائل ذیل است:
- گل رعنا: رساله‌ای است منثور که نصرآبادی آن را در مناظره عقل و عشق به در شناخت سبک نثر ادبی نصرآبادی و سده که او در آن می‌زیسته، قابل‌اعتنا است.
- منشآت: از محمد طاهر نصرآبادی چندین مکتوب بر جای مانده است که مصحح کتباً به لحاظ مندرس بودن نسخه، به‌ناچار به معرفی و ذکر نسخ و مرکز نگهداری آن پرداخته است که شامل موارد ذیل است:
- رقعه‌ای که ایلچی عالیجاه عبدالعزیز خان، پاشای بخارا به میرزا محمدحسین حکیم‌باشی نوشته و جوابی که محمد طاهر نصرآبادی نوشته است.
- رقعه به میرزا طاهر وزیر.
- رقعه به امیر حمزه بیگ.
- نامه به سلمه خان اصفهانی.
- رقعه رضیه شکسته‌نویس به میرزا طاهرآبادی.
- نامه‌ای از نصرآباد در طلب تیر.
- اشعار پراکنده: مصحح همچنین با کمک از کتاب تذکره او، دیوان و مجموعه اشعار او را گردآوری و در بخش ضمایم آورده است.
- مرآت الجمال: رساله‌ای است منظوم که نویسنده آن را از دیوان صائب تبریزی برآورده است و در آن به اشعاری که در صفت مهتاب، لب، شراب، خط، زلف، کمر، خال، ابرو، زنخدان و قامت آمده، اشارت می‌دهد[۲].
نصرآبادی در کتابش از مطالب طنز و لطیفه‌های زیبا که نشانه‌ای از پسندهای اجتماعی می‌باشد، بهره برده است؛ گرچه گاهی پرده حجب و حیا را می‌درد، اما نثر و بیان ساده این مطایبات، کتاب را از یکدستی و خشکی بیرون می‌برد و آب و لطافت تازه‌ای به کتاب می‌بخشد[۳].
از مباحثی که محمدطاهر در تذکره‌اش به نقل آن می‌پردازد و در دیگر تذکره‌ها از آن نشانی نمی‌یابیم، بحث لُغز، معما و ماده‌تاریخ است. او با ذکر ماده‌تاریخ‌های چندی به روشن شدن برخی مطالب تاریخی و حوادث طبیعی کمک می‌کند و افزون بر آن تاریخچه‌ای برای آن مباحث که از سده‌های پیشین در بین شاعران رواج داشته، بیان می‌دارد. در زمان نصرآبادی، شاعران با سرودن معما و لغز قدرت و توان خویش را به رخ یکدیگر می‌کشند و با طرح آن در قهوه‌خانه‌ها و محافل ادبی دیگر و ذکر آن در مجموعه‌ها، جنگ‌ها و دیوان‌ها روایی آن را در سرتاسر سرزمین‌های فارسی‌زبان گسترش می‌دهند. شاعرانی چون ملا شهاب، میر حیدر معمایی، ملا کمال بدخشی، ملا علی شغال و... در طرح معما و لغز دستی داشته‌اند و نصرآبادی از سروده‌های آنها نمونه‌هایی آورده است[۴].
مصحح در تصحیح کتاب از نسخ متعددی استفاده کرده است. برخی چون نسخه وزیری یزد، چنانچه مصحح کتاب اظهار کرده، از همه نسخه‌های شناخته شده، کامل‌تر و جامع‌تر بوده است، به‌ویژه آنکه خود محمد طاهر نصرآبادی نسخه را از نظر گذرانده و به اصلاح برخی از نادرستی‌های آن اقدام کرده است. این نسخه علاوه بر اطلاعات بسیار صحیح و ضبط‌های بسیار دقیق و غالباً مشکول، اضافات و افزوده‌هایی نسبت به دیگر نسخ تذکرة العشراء دارد.
نسخه مجلس شورا نیز نسخه‌ای است به خط نستعلیق سبزعلی بابااحمدی، طبق نظر مصحح، این نسخه تحریر نخست تذکرةالشعراء نصرآبادی است و کاتب پس از کتابت نسخه در سال‌ها بعد، اطلاعات جدیدی را از مؤلف گرفته و در حاشیه نسخه افزوده است و چون این افزوده‌ها فراوان شده، وی تحریر دیگری فراهم آورده که همان نسخه وزیری است. این نسخه را نیز محمد طاهر نصرآبادی دیده و پس از رقع کاتب، به خط خود یادداشتی بدان افزوده است[۵].
با توجه به ارزش کتاب، آن را جامع فرهنگ و ادب هنر تاریخ عصر صفوی نمی‌توان برشمرد، زیر نصرآبادی از برخی از معاصرین خود هیچ یادی نمی‌کند، مثل محمد طاهر بسطامی مؤلف فتوحات فریدونیه که بالغ بر 243 بیت از اشعارش در کتابش منقول است، ولی نصرآبادی با توجه به اینکه قریب‌العهد بوده، از او یادی نمی‌کند[۶].
وضعیت کتاب
مصحح پس از تصحیح کتاب حاضر، جهت تسریع امر پژوهش فهارسی ارزنده که شامل فهرست نام افراد، نام شعرا برمبنای جای‌ها، فهرست تخلص‌ها، نام کتاب‌ها، ابیات و مصرع‌ها، جای‌ها، طایفه‌ها و فرقه‌ها، مشاغل و مناصب، ماده‌تاریخ‌ها، الغاز، معمیّات و لغات و ترکیبات می‌شود، تهیه نموده و به انتهای تکاب افزوده است[۷].
فهرست مطالب در ابتدای کتاب و فهارس نام کسان، شاعران، تخلص‌ها، کتاب‌ها، جای‌ها، طایفه‌ها و فرقه‌ها و... در انتهای کتاب ذکر شده است.
پانویس
منابع مقاله
- مقدمه محقق و متن کتاب.
- سادات، نوید، «نقد و معرفی کتاب: تذکره نصرآبادی با تصحیح و تحقیق نصرآبادی»، آینه میراث، بهار 1380، شماره 12، صفحه 44 تا 45.